نبض ضعیف برجام در بروکسل ؛ ایران و آمریکا بر سر «کم‌تر در برابر کم‌تر» توافق می‌کنند؟

به گزارش اکوایران، در شرایطی که دولت بایدن می‌گوید که برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) «ماه‌ها» است که دیگر روی میز نیست، اما مقامات ایرانی می‌گویند که توافق هسته‌ای هنوز امکان پذیر است. اگر چه به نظر می‌رسد این دو گزاره نقیض هم باشند، اما به باور اندرو پاریسیلیتی تحلیل‌گر المانیتور، شاید این مسئله امکان‌پذیر باشد. 

توافق بر سر «کم‌تر در برابر کم‌تر»

به نوشته تحلیل‌گر المانیتور، هر دوی این گزاره‌ها ممکن است درست باشد و طرف‌ها می‌توانند به سمت آنچه که بسیاری در غیاب برجام، توافق "کمتر برای کمتر" می‌خوانند، حرکت کنند.

در گفت‌وگوهای غیررسمی با مقامات ایرانی و سایر مقامات، ایده‌هایی درباره اینکه یک توافق پسا برجامی ممکن است به چه شکل باشد، نکته‌هایی آشکار می‌شود.

به عقب برنمی‌گردیم

یک درس سخت زندگی این است که نمی‌توانید به عقب برگردید. ایران پیشنهادی به میانجی‌گری اتحادیه اروپا برای بازگشت به برجام در تابستان گذشته را نپذیرفت و زمان آن گذشت. حتی اگر ایران اکنون به پیش‌نویس قبلی بله بگوید، واشنگتن ممکن است موافقت نکند.

روایت و اولویت‌ها برای دولت بایدن تغییر کرده است. اعتراضات داخلی در ایران و حمایت [ادعایی] از روسیه در جنگش با اوکراین، در صدر فهرست اولویت‌های آمریکا قرار گرفته است. مجلس نمایندگان به رهبری جمهوریخواهان و رئیس جمهور احتمالی جمهوریخواه در سال 2024 با رویکردهای سختگیرانه در قبال ایران، فضای سیاسی آمریکا را کمتر از همیشه برای توافق هسته‌ای مساعد می‌کند.

نبض ضعیف توافق در بروکسل 

برای اتحادیه اروپا، مذاکرات هسته‌ای هنوز نبض ضعیفی دارد. بروکسل در قبال ایران سیاست دو مسیری دارد: از یک سو تحریم و فشار در مورد اعتراضات و روسیه و از سوی دیگر دیپلماسی در مورد برجام. جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و سیاست امنیتی در 23 دسامبر نوشت که هیچ جایگزینی برای برجام وجود ندارد و افزود: «کسانی که غیر از این فکر می‌کنند، به سادگی خود را گول می‌زنند.»

بورل و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، به گفتگوهای خود ادامه می‌دهند که آخرین مورد آن در 19 فوریه بود.

زنگ هشدار

توافق برجام که در ازای لغو تحریم‌ها و آزادسازی دارایی‌های مسدود شده ایران، بازرسی‌ها و محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال می‌کند، در سال 2015 بین ایران و آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین منعقد شد. رئیس جمهور سابق آمریکا دونالد ترامپ سه سال پس از آن از این توافق خارج شد.

در همین حال هفته گذشته، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارشی مبنی بر غنی‌سازی اورانیوم در ایران به میزان [ادعایی] 84 درصد منتشر کرد -خلوصی که تنها 6 درصد کمتر از گریز هسته‌ای است. این گزارشی هشدارهایی را در غرب و اسرائیل درباره برنامه هسته‌ای ایران برانگیخته است و اینکه در غیاب محدودیت‌های برجام، این برنامه [از نگاه غرب] به سمت‌وسویی نامعلوم پیش می‌رود.

مالی در صحرا 

رابرت مالی، نماینده ویژه ایران در دولت بایدن، هفته گذشته همراه با یک هیئت از مقامات برای گفتگوهای آمریکا و شورای همکاری خلیج فارس در عربستان حضور داشت و از شرکای آمریکا در خلیج فارس خواست تا موضع بازدارنده قوی‌تری علیه ایران اتخاذ کنند و مجدداً بر نگرانی‌های آمریکا در مورد مسائل حقوق بشری، ارائه [ادعایی] پهپادها به روسیه و سیاست‌های منطقه‌ای تهران تاکید کرد.

مالی همچنین یک سفر جانبی به عمان، تسهیل‌کننده طولانی‌مدت مذاکرات پشت‌پرده ایران و آمریکا، داشت.

ترافیک دیپلماتیک

در حالی که ایالات متحده، فعلاً برجام را در نظر ندارد، همچنان از لزوم دیپلماسی به عنوان بهترین رویکرد صحبت می‌کند. علاوه بر میانجی‌گری اتحادیه اروپا، به طور مرتب پیام‌هایی از طریق مقامات قطر، عمان، عراق و بریتانیا بین واشنگتن و تهران رد و بدل می‌شود.

به نظر می‌رسد بیشتر ترافیک دیپلماتیک مربوط به تبادل احتمالی اسرای آمریکایی و ایرانی باشد. مبادله آمریکایی‌ها احتمالاً منجر به آزادی سیامک نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز می‌شود که همگی در ایران زندانی هستند.

این مبادله، در صورت تحقق، شامل آزادسازی حدود 7 میلیارد دلار از وجوه مسدود شده ایران در بانک‌های کره جنوبی نیز می‌شود. طبق گزارش‌ها، قطر در حال کمک به میانجی‌گری سازوکار مالی این تبادل است که با توجه به تحریم‌های مالی و بانکی ایران، نیازمند مقداری هماهنگی است.

امید به توافق زنده است

مقامات ایرانی که به شرط ناشناس ماندن با المانیتور صحبت کرده‌اند، می‌گویند که توافق با آمریکا و غرب در مورد برنامه هسته‌ای این کشور ممکن است همچنان امکان پذیر باشد، حتی اگر ضعیف‌تر از برجام باشد.

یک مقام ارشد ایرانی گفت: «ما هنوز به طور غیرمستقیم در حال مذاکره هستیم و برای مبادله آماده هستیم».

هیاهویی که با افزایش غنی‌سازی ایران به 84 درصد به راه افتاده است، ممکن است راهکار تهران برای به حرکت انداختن مذاکرات را متوقف کرده باشد. یا می‌تواند نشانه‌ای از حرکت آهسته ایران به سمت تشدید برنامه هسته‌ای باشد. یا هر دو.

یک مقام ایرانی دیگر گفت: «برجام در بن‌بست است. از منظر ما، این توافق زنده است و می‌توانیم آن را احیا کنیم. برجام فقط باید در مورد لغو تحریم‌ها و برنامه هسته‌ای ایران باشد و نه چیز دیگری.»

مذاکره جداگانه بر سر اوکراین 

اگر برجام به جایی نرسد - به گفته منبع رسمی - ایران به تعهد خود به عنوان عضوی از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای یا NPT پایبند خواهد بود، به این معنی که اجازه بازرسی‌ها بر اساس توافق پادمان را می‌دهد، اما نه بازرسی‌ها و نظارت‌های اضافه تحت پروتکل الحاقی، که بخشی از برجام است.

در حالی که ایران مداخله در جنگ اوکراین را رد کرده، یک منبع ایرانی با اشاره به احترام ایران به حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین به المانیتور گفت که این کشور مذاکرات جداگانه‌ای را در مورد نقش ایران در مناقشه اوکراین با اتحادیه اروپا و اوکراین در نظر خواهد گرفت، اما جدا از مذاکرات هسته‌ای.

عادی سازی روابط منطقه‌ای

این مقام مسئول گفت: «عادی سازی روابط با کشورهای منطقه اولویت ماست» که شاید نشانه دیگری از تغییر در سیاست‌های منطقه‌ای تهران خواهد بود. این مقام افزود برنامه فعلاً این است که عراق به میدان جنگ بین آمریکا و ایران تبدیل نشود. این مقام گفت: «عراق باید روابط خوبی با ایران داشته باشد و ما هیچ نگرانی در مورد روابط آمریکا و عراق یا عراق و شورای همکاری خلیج فارس نداریم. ما اختلافات خود را به عراق نمی‌کشیم.»

توافقنامه مرزی دریایی اسرائیل و لبنان با میانجیگری آمریکا را نیز می‌توان به عنوان سیگنالی از سوی ایران در نظر گرفت. اینکه ایران در برابر این مسئله سکوت کرده را نمی‌توان نادیده گرفت. مانند برجام، آن مذاکرات نیز سال‌ها در جریان بوده است.

درهای باز دیپلماسی

برای دولت بایدن، کنترل برنامه هسته‌ای ایران  همچنان یک اولویت اصلی است. دولت بایدن دیپلماسی را کنار نگذاشته است، اما «همه گزینه‌های روی میز است» نیز بخشی از این سیاست است. تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران همچنان ادامه دارد. ایالات متحده و اسرائیل در مورد ایران به هم نزدیک‌تر شده‌اند، در حالی جدا از مسئله ایران، روابط واشنگتن و تل‌آویو به دلیل اختلاف بر سر ابتکارات قانونی کابینه راست‌گرای اسرائیل و تشدید تنش در مورد مسئله فلسطین متلاطم شده است. 

گفتنی است، به جز اسرائیل، احتمالاً در آمریکا و سایر کشور‌های منطقه اشتهای کمی برای حمله نظامی و تبعات آن وجود داشته باشد.

اگر مبادله زندانیان اتفاق بیوفتد، مکانیسم مالی این توافق می‌تواند آزادسازی تدریجی باشد، در صورتی که حسن نیت وجود داشته باشد و همه چیز در همه زمینه‌ها آرام باشد - هسته ای، روسیه، اصلاحات و منطقه‌ای-، ممکن از پس از آن نیز پیشرفت ادامه یابد. حداقل در حال حاضر. احتمال اینکه طرفین به گفتگو ادامه ندهند کم است.

همانطور که آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا روز سه شنبه در آتن گفت: «بسیار از چیزها بستگی به این دارد که ایران چه می‌گوید و چه می‌کند و اینکه آیا با ما تعامل می‌کند یا نه».