جاه‌طلبی پکن در قفقاز جنوبی؛ آغوش باز علی‌اف به روی رقیب واشنگتن

به گزارش اکوایران، آذربایجان یک سال پس از گرجستان، دومین شریک استراتژیک چین در قفقاز جنوبی شد و دو کشور در سوم جولای با امضای بیانیه‌ای مشترک، زمینه‌های گسترده‌ای از همکاری را مشخص کردند.

به نوشته بنیاد کارنگی، مدت‌ها بود چین شریک امیدوارکننده‌ای برای آذربایجان به شمار می‌رفت، اما همکاری سیاسی و اقتصادی در سال ۲۰۱۵ آغاز شد؛ زمانی که مَنات آذربایجان (واحد پول این کشور) در میان کاهش قیمت نفت دچار کاهش ارزش شد و باکو را به دنبال جذب سرمایه‌گذاری تازه سوق داد. دو کشور توافقنامه‌های کلیدی از جمله توافقنامه‌هایی برای تقویت تجارت و ترویج مشترک ابتکار کمربند و جاده چین امضا کردند. گردش تجاری از ۵۶۱ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به ۲.۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ تقریباً چهار برابر شد.

از زمان موفقیت آذربایجان در جنگ سال ۲۰۲۰ با ارمنستان، علاقه چین به قفقاز جنوبی افزایش یافته است. این کشور امیدوار بوده که باکو و ایروان صلح کرده و مسیر تجاری دومی به اروپا از طریق آذربایجان، جنوب ارمنستان، منطقه نخجوان آذربایجان و ترکیه را باز کنند. این امر مسیر موجود از طریق آذربایجان و گرجستان که بخشی از کریدور میانی را تکمیل می‌کند. کریدور میانی مسیری زمینی از چین به اروپاست که روسیه را دور می‌زند.

با توجه به تحریم‌های جنگ اوکراین که شبکه ریلی وسیع روسیه را مختل ساخته، این مسیر اهمیت بیشتری می‌یابد. مسیری که از روسیه می‌گذرد، پیشتر خط ارتباطی اصلی شرق به غرب بود. چین، آسیای مرکزی و آذربایجان اکنون برای تقویت نقش کریدور میانی در ابتکار کمربند و جاده، تلاش برای توسعه مسیرهای تجاری کارآمدتر، همکاری نزدیک‌تری دارند. این امر جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای گسترده آذربایجان، به ویژه در آسیای مرکزی را تقویت می‌کند.

بنابراین اولاً، سند مشارکت استراتژیک بر ایمنی و عملکرد بدون وقفه کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی تمرکز دارد. در اکتبر ۲۰۲۳، راه‌آهن‌های ملی قزاقستان، گرجستان و آذربایجان توافق کردند که شرکت مشترکی احداث کنند که سیستم‌های گمرکی و الکترونیکیشلت را همگام‌سازی کرده تا کالاهای چین بتوانند از یک نقطه بازرسی واحد عبور کنند. هدف آن کاهش زمان تحویل بار بین چین و اروپاست. چین در این بیانیه متعهد می‌شود به توسعه و استفاده از کریدور میانی کمک کند که از علاقه‌های اصلی باکو محسوب می‌شود که امیدوار است پکن آن را در ارتباطات تجاری خود با اروپا در اولویت قرار دهد. بدون حمایت چین، احتمال کمتری وجود دارد که کریدور میانی به مسیر حمل و نقل کلیدی تبدیل شود. آذربایجان همچنین بسیار علاقه‌مند است چین به توسعه زیرساخت‌های فیزیکی کریدور میانی کمک کند؛ زیرا برای رقابتی‌ساختن این مسیر به سرمایه‌گذاری فوری قابل توجهی نیاز است. از نظر باکو، این سرمایه‌گذاری تعهد بلندمدت پکن به کریدور میانی را نشان خواهد داد.

ثانیا، این سند حمایت هر دو طرف از یک سیستم تجاری چندجانبه تحت نظارت سازمان تجارت جهانی (WTO) و همچنین حمایت چین از پیوستن کامل باکو به آن را تضمین می‌کند. این مسئله می‌تواند آذربایجان را تشویق کرده تا روند طولانی پیوستن به این سازمان که در سال ۱۹۹۷ برای عضویت در آن درخواست داده بود را تسریع کند؛ فرآیندی که به دلیل تمایل باکو به محافظت از بخش‌های کشاورزی و غیرنفتی خود به تعویق افتاده است. نفوذ چین می‌تواند عاملی تعیین‌کننده باشد. عضویت در این سازمان تعرفه‌های صادرات آذربایجان به کشورهای عضو WTO، یعنی به چین و بیشتر نقاط جهان از جمله اکثر همسایگان را کاهش خواهد داد، اگرچه احتمالاً تراز تجاری عظیم باکو با چین را به طور قابل‌توجهی تغییر ندهد. تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۳ به ۳.۱ میلیارد دلار رسید که ۴۰ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت و چین ترکیه را به عنوان دومین منبع واردات آذربایجان پشت سر گذاشت. از آن‌جایی که باکو واردات گوشی‌های هوشمند و خودروهای خود را افزایش داد، بیش از ۹۵ درصد تجارت در سال ۲۰۲۳ به نفع چین بود. پیوستن به WTO می‌تواند با رقابتی‌ترکردن کشاورزی، پتروشیمی و نساجی آذربایجان، تراز دو کشور را اندکی تغییر دهد.

ثالثاً، آذربایجان برای اولین‌بار صریحاً اعلام کرد که می‌خواهد به گروه بزرگ کشورهای در حال توسعه بریکس بپیوندد که بُعد جدیدی به تعامل بین‌المللی باکو خواهد افزود. بر خلاف همسایگان خود، آذربایجان به ادغام در اتحادیه اروپا امید نداشته و بخشی از هیچ بلوک اقتصادی بزرگ چند ملیتی نیست. آنکارا، متحد استراتژیک باکو نیز اخیراً تمایلش برای پیوستن به بریکس را تجدید کرده که انتقاداتی علیه دورشدنش از اتحادیه اروپا که امیدوار بود به آن بپیوندد، برانگیخته و موجب نگرانی‌هایی در مورد پیوستن یک عضو ناتو به بلوکی که شامل چین و روسیه می‌شود، شده است.

با این حال، آذربایجان با چنین محدودیت‌هایی مواجه نبوده و به نظر می‌رسد آنکارا و باکو از یکدیگر در این مسیر حمایت می‌کنند. چند هفته پس از بیانیه مشترک، باکو همچنین درخواست ارتقای وضعیت قانونی هشت ساله خود با سازمان همکاری شانگهای (SCO) از شریک گفت‌وگو به ناظر را با هدف عضویت کامل ارائه کرد. یک دیپلمات ارشد آذربایجانی گفت که این می‌تواند همکاری سیاسی و اقتصادی، روابط تجاری با اعضای، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و نفوذ منطقه‌ای آذربایجان را تقویت کند.

علاوه بر این مسائل، علاقه آذربایجان به مشارکت استراتژیک بر فرصت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری چین متمرکز است. باکو به طور سنتی در پذیرش سرمایه‌گذاری چینی محتاط بوده و نگران است که چنین امرزی کنترل دولت را دور بزند یا منجر به خصوصی‌سازی دارایی‌های استراتژیک مانند بنادر و راه‌آهن شود. این کشور همچنان محتاط بوده اما به نظر می‌رسد که نسبت به سرمایه‌گذاری چین در بازسازی منطقه قره‌باغ مایل‌تر است. به عنوان مثال، غول مخابراتی چینی هواوی یکی از اولین شرکت‌های چندملیتی فناوری خارجی بود که در این منطقه سرمایه‌گذاری کرد و اکنون شرکت‌های چینی بیشتری از آن پیروی می‌کنند. اولویت‌های باکو همچنین شامل سرمایه‌گذاری در دیجیتالی‌سازی و انرژی‌های تجدیدپذیر و تولید خودروهای برقی در آذربایجان در مشارکت با شرکت‌های چینی است.

باکو مشتاق بوده نقش خود در همکاری استراتژیک چین با آسیای مرکزی را تقویت کند و به عنوان پلی بین آن منطقه و قفقاز ظاهر شود. این کشور می‌خواهد چین قالب «۵+۱» خود برای همکاری با آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) را به «۶+۱» برای شامل‌کردن آذربایجان گسترش دهد. باکو همچنین می‌خواهد بخشی از «آسیای مرکزی گسترده» باشد؛ هدفی که از حمایت قزاقستان برخوردار بوده که روابط قوی‌تر بین باکو و پکن را میانجیگری کرده است.

از سوی دیگر، چین مصمم به گسترش نقش خود در قفقاز جنوبی است که این امر با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ زیرساختی در گرجستان و افزایش تجارت با ارمنستان نیز مشهود است.

با این حال، چالش‌های قابل‌توجهی وجود دارد. اولاً، تعادل بین ورود سرمایه گذاری چینی و حفاظت از بخش‌های استراتژیک می‌تواند دشوار، اما ممکن است. احتمالاً سرمایه‌گذاران به عنوان شرط سرمایه‌گذاری خود به دنبال نفوذ بر تصمیمات استراتژیک در صنایع کلیدی مانند لجستیک باشند، اما آذربایجان علاقه‌ای به مصالحه ندارد. با این حال، جایگزین آن، مثل گرفتن وام‌های بزرگ، خطر دام‌های بدهی را به همراه دارد که در مناطق دیگر با سرمایه‌گذاری قابل توجه چین دیده می‌شود.

علاوه بر این چالش‌ها، همکاری اقتصادی ثابت با چین و سایر شرکای بین‌المللی مستلزم اصلاحات اقتصادی در آذربایجان برای تنوع بخشیدن به اقتصاد است؛ زیرا اکثر صادرات این کشور نفت و گاز بوده و درآمدهای نفتی در حال کاهش است. اگرچه طی سال‌های اخیر، رشدهایی در بخش‌های غیرنفتی آذربایجان به وجود آمده، اما این صنایع هنوز در مراحل اولیه توسعه هستند. بدون اصلاحات اقتصادی کوتاه‌مدت و بلندمدت، تکیه بر سرمایه‌گذاری خارجی برای رشد اقتصادی یک قمار خطرناک بوده و خطر آن بیشتر مزایای آتی آن است.

یکی از چالش‌های اصلی آذربایجان این خواهد بود که انتظارات خود از چین را تنظیم کرده و با دقت ببیند که آیا وعده‌های بلندپروازانه پکن با کارنامه آن مطابقت دارد یا خیر. حتی روسیه، سرآمد همکاری با چین در میان کشورهای شوروی سابق با بازاری بزرگ، جغرافیای وسیع، اقتصاد مکمل و مخالفت مشترک با ایالات متحده، منتظر ورود سرمایه‌گذاری چینی بوده که تاکنون محقق نشده است. هیچ یک از ده‌ها پروژه سرمایه‌گذاری مشترک بالقوه که توسط اتحادیه اقتصادی اوراسیا به پکن ارائه شده، پول چینی را جذب نکرده‌اند. در قفقاز جنوبی، حدود یک دهه است که گرجستان منتظر ورود سرمایه گذاری چینی بوده و تنها بخشی از این امیدها به پروژه‌های واقعی تبدیل شده‌اند. وضعیت مشابهی در سراسر جهان، از جمله آمریکای لاتین، اروپای شرقی و بسیاری از کشورهای آفریقا وجود دارد. دلیل اصلی این امر شکاف بین تمایل بوروکرات‌ها و تاجران چینی برای ارتقای ابتکارات ژئواکونومیک پرچمدار پکن مانند طرح کمربند و جاده و چالش‌های اقتصادی که اقتصاد چین طی دهه گذشته با آن مواجه بوده، است.