دست بد پوتین با جنگ اوکراین؛ چگونه کرملین آسیای میانه و قفقاز را به رقبا واگذار کرد؟

به گزارش اکوایران، ولادیمیر پوتین تا حدودی بدین علت به اوکراین حمله کرد تا یک بار برای همیشه تسلط روسیه بر منطقه را ثابت کند. حالا یک سال بعد، رئیس‌جمهور روسیه با وضعیتی کاملا برخلاف آن هدف  مواجه شده است.

بنابر گزارشی از خبرگزاری بلومبرگ، مقامات کشورهای سابق اتحاد جماهیر شوروی در آسیای مرکزی و قفقاز می‌گویند که این جنگ دولت‌های آنها را بر آن داشته تا با روی آوردن به قدرت‌های رقیب از جمله ترکیه، اتحادیه اروپا و کشورهای خاورمیانه به دنبال راه‌هایی برای کاهش وابستگی خود به مسکو باشند. مقاماتی که به شرط ناشناس ماندن با بلومبرگ صحبت کردند، معتقد بودند که آن‌ها به دنبال تدابیری بوده‌اند تا از حمله مشابه کرملین جلوگیری کنند.

مقامات فعلی و سابق روسیه که آنها هم به شرط ناشناس ماندن صحبت می‌کردند، گفتند در حالی که مسکو کم‌تر از هر زمانی از توانایی خود برای اعمال نفوذ در حیاط خلوت خود مطمئن است، واکنش‌هایش نسبت به این موضوع به شدت تند و مضطرب است.

اکاترینا شولمان، دانشمند علوم سیاسی روسی که اکنون در برلین مستقر است، می‌گوید: «روسیه برای دهه‌ها بازیگر صاحب وتو و دروازه‌بان شمال اوراسیا بوده است، جایی که در آن‌جا اتفاقی به خلاف خواست  کرملین نمی‌افتاد.»

شولمان در ادامه گفت: «اکنون به نظر می‌رسد که این وضعیت در حال تغییر است و روسیه بعید است که از جنگ در اوکراین با موقعیت قوی‌تری بیرون بیاید و این موضوع دیکته کردن اراده خود به همسایگان را با مشکل مواجه می‌کند.»

در حالی که شکستِ یکی از اهداف جنگی اصلی کرملین - یعنی درخواست اوکراین و مولداوی برای عضویت در اتحادیه اروپا و موافقت اتحادیه با نامزدی آن‌ها - روشن شده است، این تهاجم حتی دوستان سنتی روسیه مانند قزاقستان و ارمنستان را وادار کرده  که فعالانه به دنبال برقراری ارتباط با قدرت‌هایی باشند که مسکو مدتهاست سعی کرده است آن‌ها را در منطقه مهار کند. این تحول بویژه به ترکیه اجازه داد تا در خلاء قدم بردارد.

همزمان با آغاز تهاجم به اوکراین در 24 فوریه، پوتین از قزاقستان به عنوان الگویی برای نوع رابطه‌ای که روسیه می‌خواهد  با کشورهای شوروی سابق داشته باشد، نام برد. او تنها یک ماه پیش از آن، سربازانی را برای کمک به رئیس جمهور قاسم توکایف برای سرکوب مرگبار شورش‌های به قزاقستان اعزام کرده بود.

با این حال، توکایف از آن زمان آشکارا با مشروعیت بخشیدن به جنگ پوتین مخالفت کرده و از سوی دیگر پس از اعلام بسیج عمومی در روسیه در ماه سپتامبر، به صدها هزار شهروند روسی اجازه داد تا به بزرگ‌ترین کشور صادرکننده نفت آسیای مرکزی فرار کنند. شولمان که چند روز پس از ترک روسیه در ماه آوریل توسط کرملین به عنوان «جاسوس خارجی» معرفی شد، در ماه جاری در قزاقستان مورد استقبال رئیس سنای قزاقستان، دومین مقام عالی رتبه کشور قرار گرفت و استادی در یکی از دانشگاه‌های این کشور را به وی پیشنهاد شد.

بیبیت آپسنبتوف، یکی از اعضای سابق هیئت مدیره بزرگترین بانک قزاقستان، گفت: «روسیه روز به روز سمی تر می شود. وقتی همسایه شما یک دائم‌الخمر خشن است و شما نمی‌توانید خانه‌تان را عوض کنید، چه باید بکنید؟»

به نظر می‌رسد روسیه نارضایتی خود از قزاقستان را با قطع مکرر جریان خط لوله کنسرسیوم خزر (CPC) به طول 1500 کیلومتر به بهانه مسائل فنی نشان می‌دهد، خط لوله ای که قزاقستان حدود 80 درصد از صادرات نفت خود را از طریق آن به بندر نووروسیسک روسیه در دریای سیاه ارسال می‌کند که کمتر از 100 مایل از کریمه اشغالی فاصله دارد.

در ماه نوامبر، قزاقستان اعلام کرد که انتقال نفت از خط لوله باکو-جیهان، که از آذربایجان تا سواحل مدیترانه ترکیه امتداد دارد را 1.5 میلیون تن افزایش خواهد داد. توکایف گفت که جریان در مسیری که روسیه را دور می‌زند، در نهایت می تواند تا 20 میلیون تن افزایش یابد.

این مسیر که در امتداد کریدور ریلی میانی چین-اروپا است، از قزاقستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه می‌گذرد و در ماه‌های اخیر تقاضا برای آن به شدت افزایش یافته است. جنگ باعث کاهش ترافیک در خط آهن سر راست‌تر چین به اروپا شده شده از روسیه و بلاروس می‌گذرد.

در سال گذشته، توکایف همچنین به دنبال روابط دفاعی با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بوده و برای تقویت همکاری‌های تجاری و سرمایه‌گذاری به عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی سفر کرد.

ازبکستان در همسایگی قزاقستان، که به شدت به تجارت با روسیه وابسته است، حتی پیش از جنگ به دنبال گشایش روابط‌ش بوده است. این کشور در ماه ژوئیه با اتحادیه اروپا توافقنامه شراکت و همکاری پیشرفته امضا کرد. در ماه دسامبر، پس از دومین نشست گفتگوی مشارکت استراتژیک با آمریکا، دو کشور در بیانیه مشترکی از "تمایل برای ایجاد مسیرهای تجاری جدید و تنوع بخشیدن به بازارهای واردات و صادرات" گفتند.

مطمئناً روسیه همچنان یک نیروی قدرتمند در منطقه باقی خواهد ماند. با تحریم‌های بین المللی در پاسخ به جنگ که مسیرهای تجاری روسیه را به سمت غرب مسدود کرده است، همسایگان شوروی سابق مسکو به عنوان مجرای تجارت برای آن اهمیت بیشتری پیدا کرده‌اند. صادرات سایر اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری مسکو - بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان - به روسیه افزایش یافته است، چراکه کالاها باید از اروپا تغییر مسیر دهند. صادرات ترکیه به روسیه نیز افزایش یافته است.

تا زمانی که مسکو در اوکراین مشغول است، قزاقستان و ازبکستان تمام تلاش خود را برای تنوع بخشیدن به روابط خود انجام می دهند، اما به گفته آنت بور، همکار برنامه روسیه و اوراسیا در اندیشکده چتم هاوس: "شما نمی توانید جغرافیا را تغییر دهید، در اینجاروابط عمیق و مرزهای طولانی مطرح است." وی ادامه داد: «دست‌کم برای سال‌ها، امکان جدایی از روسیه برای آسیای مرکزی وجود ندارد».

با این حال، جنگ و تحریم‌های پس از آن خطرات وابستگی بیش از حد به مسکو را برجسته کرده است، و این خطرات هیچ‌جا به اندازه ارمنستان، متحد نزدیک کرملین در قفقاز و میزبان تنها پایگاه نظامی‌اش در آنجا، آشکار نشده است.

ناامیدی در ارمنستان از عدم تمایل یا ناتوانی روسیه برای مداخله در یک درگیری طولانی مدت ارضی با کشور همسایه آذربایجان، که از حمایت دفاعی قوی ترکیه برخوردار است، رو به افزایش است. در حالی که نیروهای حافظ صلح روسیه در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ حضور دارند، مقامات ارمنستان از انسداد هفت هفته‌ای کریدور لاچین- یک راه ارتباطی حیاتی با ارمنی‌های ساکن قره باغ کوهستانی- توسط آذربایجان و بی‌عملی نیروهای روسی خشمگین هستند.

سرگئی قازاریان، وزیر امور خارجه دولت غیررسمی قره باغ که از زمان انتصابش در اوایل ژانویه قادر به سفر از ارمنستان به آنجا نبوده است، گفت: «آذربایجان به دنبال سوء استفاده از وضعیت پیش‌آمده در اوکراین است."

سه بار در این ماه، ناسیونالیست‌های ارمنی در خارج از پایگاه نظامی روسیه در گیومری تظاهرات کردند و شعارهایی مانند «نیروهای اشغالگر روسیه از ارمنستان خارج شوید» را سر دادند. تظاهرات علیه متحد و محافظ سنتی این کشور، کوچک اما بی‌سابقه بود.

پس از بی‌توجهی سازمان پیمان امنیت جمعی- جایگزینی برای ناتو به رهبری روسیه- در پاسخ به درخواست‌های ارمنستان برای کمک در درگیری‌های مرزی با آذربایجان در سال گذشته، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان این ماه اعلام کرد که ارمنستان میزبان رزمایش‌های نظامی برنامه‌ریزی شده ائتلاف نخواهد بود.

اتحادیه اروپا در 23 ژانویه اعلام کرد که در پاسخ به درخواست ارمنستان، یک گروه نظارتی غیرنظامی را در مأموریتی دو ساله برای گشت‌زنی به مرز دو کشور می‌فرستد، چیزی که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه، آن را "مرحله جدیدی" از تعاملات این اتحادیه با قفقاز خواند.

وزارت خارجه روسیه روز پنجشنبه در بیانیه‌ای این مأموریت را محکوم کرد و هشدار داد که دخالت اتحادیه اروپا در منطقه «تنها می‌تواند منجر به رویارویی ژئوپلیتیکی شود».

آذربایجان نیز با امضای قراردادی در ماه ژوئیه برای دو برابر کردن صادرات گاز به این اتحادیه تا سال 2027 سعی کرده به اتحادیه اروپا نزدیک شود.

اما تا به این‌جا ترکیه بیش از هر کسی از تردیدهای روسیه بهره برده است. در حالی که ارمنستان دیگر از حمایت روسیه اطمینان ندارد، پاشینیان و اردوغان در ماه اکتبر اولین مذاکرات بین رهبران دو کشور را در 13 سال گذشته، برگزار کردند.

گریگوری شودوف، که ریاست سرویس تحقیقاتی "گره قفقاز" در مسکو را بر عهده دارد، گفت: «پوتین انحصار خود را در منطقه قفقاز از دست داده است. اکنون اردوغان بازیگر اصلی بازی است."