خطر لغزش در روابط غول‌ها/ آتش جنگ دوباره در قفقاز شعله‌ور می‌شود؟

به گزارش اکوایران، سال 2023 آبستن حوادث و جنگ‌های متعددی در سرتاسر جهان بوده است. گروه بین‌المللی بحران به سیاق سال‌های گذشته 10 نقطه از جهان را که در سال آینده باید به جنگ و درگیری آن‌ها توجه داشت را بررسی کرده است. اکوایران این یادداشت را در 4 قسمت ترجمه کرده که پیش از این بخش اول آن با عنوان «10 درگیری که در سال 2024 انتظارش را می‌کشیم»، بخش دوم آن با عنوان «خاورمیانه بر لبه یک جنگ سراسری؛ مارپیچ تنش‌ها تشدید می‌شود» و بخش سوم آن با عنوان «منادی فصل جدیدی از فروپاشی اوضاع/ موج کودتاهای در راه است؟» منتشر شده و در ادامه بخش چهارم و پایانی آن منتشر می‌شود:

8- هائیتی؛ فروپاشی کشور به دست باندهای مخوفی 

مردم هائیتی امیدوارند که نیروهای خارجی که قرار است در اوایل سال 2024 وارد شوند، با باندهای خشن که در چند سال گذشته کشور را به فروپاشی رسانده‌اند، مقابله کنند. با توجه به آشفتگی در سیاست هائیتی، پلیس کنیا قرار است ماموریت برنامه‌ریزی شده‌ای را هدایت و کار خود را علیه گروه‌های به شدت مسلح در حلبی‌آبادهای متراکم متمرکز کند.

از زمان قتل رئیس‌جمهور این کشور، جوونل مویس، در ژوئیه 2021، خشونت‌های گروهی در هائیتی به مانند قارچ رشد کرده است. جنایت‌کاران بخش قابل توجهی از پایتخت کشور، پورتو پرنس، و همچنین مناطق شمالی، به ویژه دره آرتیبونیت را کنترل می‌کنند. درگیری وحشیانه میان باندها ده‌ها هزار نفر را از خانه‌های خود فراری داده و برخی به دنبال پناه بردن به کمپ‌های موقتی آوارگان هستند، جایی که ممکن است با خطراتی مشابه با خطراتی که از آن‌ها فرار کرده‌اند -از جمله خشونت جنسی- روبرو شوند. نزدیک به نیمی از جمعیت هائیتی، -حدود 5.2 میلیون نفر- به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند. تعقیب باندها خشونت بیشتری ایجاد کرده است: گروه‌های معروف به Bwa Kale که در واکنش به خشونت باندها تشکیل شده‌اند، صدها فرد مظنون به عضویت در باندها را بدون شواهد کافی به قتل رسانده‌اند. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که مردم هائیتی در چنان ناامیدی غرق هستند که به رغم سوابق ناگوار مأموریت‌های بین‌المللی قبلی، از ورود نیروهای خارجی حمایت می‌کنند.

نیروی تحت رهبری کنیا با چالش‌های سختی مواجه است. آریل هنری، نخست‌وزیر موقت هائیتی، در اکتبر 2022 درخواست کمک از خارج از کشور کرده بود و نایروبی موافقت کرد که در ژوئیه 2023 این تلاش‌ها را رهبری  و حداقل 1000 افسر را در این کشور مستقر کند و سازمان ملل در ماه اکتبر این طرح را به تصویب رساند. این ماموریت اکنون در انتظار تایید دادگاه کنیا است، زیرا سیاست‌مداران مخالف با این استدلال که قانون اساسی افسران پلیس را از اعزام به خارج از کشور منع می کند، چالشی بزرگ را مطرح کردند.

وظیفه این مأموریت -که برای شروع یک‌ساله تعریف شده- کمک به پلیس هائیتی برای «مقابله با باندها و بهبود شرایط امنیتی» است و بدین ترتیب راه را برای انتخابات هموار می کند. عملیات تهاجمی علیه باندها، که هیئتی از پلیس کنیا پس از بازدید از هائیتی آن را ضروری ارزیابی کرد، تنها در صورتی مؤثر خواهد بود که کشورهایی که نیروهایشان را برای همکاری با کنیایی‌ها می‌فرستند، برای نبرد شهری آماده باشند و درک درستی از وضعیت داشته باشند. این ماموریت همچنین باید از آسیب رساندن به غیرنظامیان جلوگیری کند و جمع‌آوری اطلاعات توسط پلیس محلی را تقویت کند. نیروی پلیس هائیتی باید نشت‌های اطلاعاتی خود را از طریق خبرچین‌های باندها مسدود کند. در غیر این صورت، جنگ می‌تواند منجر به خسارات سنگین برای پلیس و غیرنظامیان شود و پشتیبانی از این ماموریت را به خطر بیندازد.

سیاست هائیتی مانع دیگری بر سر راه است. احزاب سیاسی بانفوذ و گروه‌های جامعه مدنی می‌گویند هنری -که پس از قتل مویس قدرت را به دست گرفت و از آن زمان به دنبال تثبیت خود است- هیچ اختیاری برای تصدی پست، حتی تا زمان انتخابات دیگر، ندارد و خواهان یک دولت انتقالی فراگیرتر است. مذاکرات هیچ توافقی در مورد راه پیش رو به دست نیاورده است. بدون اجماع فراحزبی در مورد ترکیب دولت هائیتی یا نقش نیروی تحت رهبری کنیا، این ماموریت در خطر درگیر شدن در یک جنگ سیاسی قرار دارد. در این سناریو، هنری که از اقبال چندانی میان عموم برخوردار نیست، می‌تواند کنترل خود را محکم‌تر کند و تشکیل دولت وحدت ملی را که احتمالاً برای هر انتخابات معتبری ضروری است، دور از دسترس قرار دهد.

9- ارمنستان - آذربایجان؛ جنگ یا صلح؟

سال گذشته، حمله برق‌آسای آذربایجان به قره‌باغ باعث مهاجرت تقریباً همه ساکنان آن‌جا شد -بیش از 100000 نفر. پرسش امسال این است که آیا آذربایجان فراتر از این خواهد رفت و یا با ادامه مذاکرات که از اواخر سال 2023 شروع شد و به نظر می‌رسد پیشرفت‌هایی داشته، این کشور و ارمنستان سرانجام راهی برای صلح پیدا خواهند کرد.

به نظر می‌رسد که عملیات آذربایجان در قره‌باغ، حداقل در حال حاضر، به یک درگیری چند دهه‌ای بر سر این منطقه مورد مناقشه پایان دهد. در دهه 1990، اکثریت قومی ارمنی منطقه، با حمایت ارمنستان، اعلام جمهوری کردند و طی جنگ متعاقب آن آذربایجانی‌ها را از قره‌باغ و مناطق مجاور بیرون راندند. برای سال‌ها، مذاکرات بین باکو و ایروان به جایی نرسید. در همین سال‌ها، آذربایجان ارتش خود را مجهز کرد و در سال 2020، با حمایت ترکیه، مناطق اطراف قره‌باغ را پس گرفت. پس از شش هفته درگیری خونین، روسیه در نقش میانجی‌گر آتش‌بس وارد عمل شد و نیروهای حافظ صلح خود را به این منطقه فرستاد.

اما با درگیر شدن مسکو در اوکراین، به نظر می‌رسد باکو احساس کرده که می‌تواند کار ناتمام را به پایان برساند. این کشور در طول سال 2022، چندین منطقه استراتژیک از جمله در امتداد خطوط مقدم را تصرف کرد. سپس، برای بیش از نه ماه، کریدور لاچین را که دسترسی قره‌باغ به ارمنستان و جهان خارج را فراهم می‌کرد، مسدود کرد. در ماه سپتامبر، نیروهای آذربایجان به داخل این منطقه نفوذ کردند و طی یک روز آن‌جا را تسخیر کردند و بدین ترتیب ارمنی‌های قومی ناگزیر به ترک خانه‌های خود شدند.

اگر قره‌باغ دردناک‌ترین نقطه اختلاف بین ارمنستان و آذربایجان بود، اما تنها منطقه مورد مناقشه میان دو طرف نیست. دو کشور هنوز بر سر مرزهای‌شان دچار اختلاف‌اند، جایی که نظامیان آن‌ها اغلب تنها چند متر با یکدیگر فاصله دارند. بین پایان جنگ 2020 و حمله سپتامبر 2023 آذربایجان، درگیری‌های مرزی مرگبارتر از درگیری‌های مربوط به فتح خود قره‌باغ بود.

مهم‌تر از همه، آذربایجان خواهان یک کریدور زمینی به سمت نخجوان است -منطقه‌ای متعلق به آذربایجان در جنوب غربی ارمنستان که با ترکیه و ایران هم مرز است. باکو معتقد است که توافق با میانجی‌گری مسکو که به جنگ 2020 پایان داد، ایروان را متعهد به تضمین این کریدور کرده است. این مسیر تجارت با ترکیه را تسهیل می‌کند، اما ایران را دور می‌زند –از این رو مخالفت تهران است (هم‌چنین ممکن است به روسیه برای دور زدن تحریم‌ها کمک کند، اگرچه تقریباً به طور قطع از طریق نقاط ترانزیتی موجود این اتفاق می‌افتد). قبلاً در سپتامبر 2022، نیروهای آذربایجانی به سمت ارمنستان پیشروی کردند و برخی از آن‌ها در آن نواحی باقی ماندند. 

مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان هنوز جای امید دارد. توافق دسامبر که بدون حضور اشخاص ثالث بر سر آن مذاکره شد، منجر به مبادله اسیران جنگی، تعهد به عادی‌سازی روابط و حمایت ارمنستان از درخواست آذربایجان برای میزبانی اجلاس جهانی آب‌وهوایی COP29 در سال 2024 شد. باکو و ایروان می گویند که به گفت‌وگوها ادامه خواهند داد و انتظار می‌رود به زودی توافق حاصل شود، هر چند که ابهامات دار مورد مرزها و کریدور مذکور هم‌چنان باقی است.

اگر مذاکرات به نتیجه نرسد، باکو ممکن است مانند مورد قره‌باغ صبر خود را از دست بدهد. این کشور به احتمال زیاد به دنبال فشار بر ایروان است. درگیری بیش‌تر در مناطق مرزی غیر قابل تصور نیست. تصرف زمین -برای مثال، تصرف مسیر ترانزیت، که دسترسی صدها هزار نفر در منتهی الیه جنوبی ارمنستان را با بقیه کشور قطع می‌کند - خشم کشورهای غربی، ایران و روسیه را در پی خواهد داشت. این اقدام بسیار گستاخانه‌تر از بیرون راندن مردم از قره‌باغ خواهد بود، که -علی‌رغم آسیب‌های وارد شده به ارمنی‌های اخراج شده- جهان قبلاً آن را متعلق به آذربایجان می‌دانست . به خصوص سخت است که تصور کنیم این اتفاق در سالی رخ دهد که باکو میزبان نشست جهانی آب‌وهوایی باشد. در واقع، مقامات آذربایجان اصرار دارند که هیچ چشم‌داشتی به خاک ارمنستان ندارند و حتی یک مسیر ترانزیتی جایگزین از طریق ایران را پیشنهاد کرده‌اند.

اما هر چقدر هم که یک تهاجم وجهه بدی داشته باشد، در فضایی که باکو، مانند بسیاری از پایتخت‌های دیگر، حساسیت‌های جهانی در مورد استفاده از زور را حس می‌کند، باز هم مقامات ارمنی و غربی این احتمال را کاملاً رد نکرده‌اند.

10- آمریکا-چین؛ خطر لغزش در روابط غول‌ها

نشست نوامبر بین جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده و شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، به دنبال احیای چیزی بود که یک لغزش شدید در روابط دو کشور به حساب می‌آید. اما منافع اصلی آن‌ها هنوز در منطقه آسیا-اقیانوسیه با هم تضاد دارد و انتخابات تایوان و تنش‌های دریای چین جنوبی می‌تواند بهبود روابط میان طرفین را به آزمون بگذارد.

پکن و واشنگتن مدتی است که به دنبال کاهش تنش ها هستند. شی می‌خواهد بر اقتصاد بیمار چین تمرکز کند و از محدودیت‌های تجاری بیش‌تر ایالات متحده جلوگیری کند (واشنگتن اخیراً محدودیت‌های فروش فن‌آوری پیشرفته به چین را تشدید کرده و به مجموعه‌ای از تعرفه‌ها و محدودیت‌های دیگر اضافه کرده است). دولت بایدن خواهان آرامش قبل از انتخابات 2024 است و به دیگر پایتخت‌های نگران جنگ بین این دو غول اطمینان می‌دهد که می‌تواند رقابت را مسئولانه مدیریت کند.

در اوایل سال 2023، زمانی که یک بالون جاسوسی چینی بر فراز سرزمین اصلی ایالات متحده حرکت کرد و پیش از سرنگون کردن آن توسط ایالات متحده، یک جنون رسانه‌ای ایجاد شد که تلاش‌های دیپلماتیک را متوقف کرد. ماه‌ها بعد، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه، که سفر خود را پس از «بالون‌گیت» لغو کرد، از پکن بازدید کرد و زمینه را برای نشست بایدن-شی فراهم کرد.

آن جلسه به خوبی پیش رفت. بایدن وعده‌هایی را دریافت کرد که دو کشور برای جلوگیری از ورود فنتانیل به ایالات متحده با یکدیگر همکاری خواهند کرد و یک روز قبل از اجلاس، دو کشور متعهد شدند برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی با یکدیگر همکاری کنند. نکته مهم این است که پکن هم‌چنین با بازگشایی کانال‌های ارتباطی نظامی برای کمک به مدیریت خطرات درگیری‌های ناخواسته -در حالی که دو ارتش در دریاها و آسمان‌های اطراف چین درگیر هستند- موافقت کرد. شی با نشان دادن کنترل بر مهم‌ترین روابط دوجانبه پکن، در خانه به پیروزی رسید.

با این حال، به طور کلی،  نفس رقابت میان دو طرف هیچ نشانی از کاهش ندارد. تندروها در هر دو پایتخت رقابت را با حاصل جمع صفر می‌بینند. لفاظی‌های جنگ‌طلبانه این ایده را عادی جلوه می‌دهد. در آسیا-اقیانوسیه، پکن که خود را قدرت برتر می‌داند، خواست نفوذ بیش‌تر، مستقیماً با عزم واشنگتن برای حفظ سلطه نظامی خود در آن‌جا برخورد می‌کند. چندین پایتخت آسیایی که نسبت به عزم فزاینده پکن به هراس افتاده‌ و تجاوز روسیه به اوکراین را پیش چشم دارند، هم‌زمان با این‌که برای تجارت با چین ارزش قائل هستند، به روابط امنیتی با واشنگتن گرایش پیدا کرده‌اند.

اوضاع در دریای چین جنوبی، جایی که ادعاهای دریایی چین با دیگر کشورهای ساحلی، از جمله فیلیپین، متحد ایالات متحده، برخورد دارد، به طور فزاینده‌ای متزلزل به نظر می‌رسد. مانیل با ناامیدی به قایق‌های گارد ساحلی و شبه‌نظامیان دریایی چین اشاره می‌کند که در آب‌هایی جولان می‌دهند که در سال 2016، یک دادگاه ویژه حکم داد در مالکیت فیلیپین هستند. کشتی‌های چینی از تاکتیک‌های تهاجمی‌تر از جمله توپ‌های آبی و ادوات صوتی استفاده می‌کنند. آن‌ها کشتی‌های فیلیپین را به گونه‌ای تحت‌الشعاع قرار می‌دهند که باعث شد قایق‌های دو کشور در ماه های اکتبر و دسامبر با هم برخورد کنند. تضمین‌های امنیتی ایالات متحده به فیلیپین و افزایش حضور نظامی در مناطق مورد مناقشه اصولاً پکن را منصرف می‌کند اما خطراتی نیز به همراه دارد. حتی ممکن است کشتی‌ها یا هواپیماهای چینی هم‌تایان آمریکایی خود را تحت‌الشعاع قرار دهند.

تایوان نیز یک نقطه اشتعال است. پکن معتقد است که این جزیره باید با سرزمین اصلی چین به صورت مسالمت‌آمیز متحد شود؛ هر چند استفاده از زور را رد نمی‌کند. هدف سیاست «چین واحدِ» واشنگتن حل مسالمت‌آمیز وضعیت تایوان بدون پیش‌داوری در نتیجه است. «ابهام استراتژیک» طولانی‌مدتاین مسئله در هاله‌ای از ابهام قرار داده که آیا در صورت جنگ واشنگتن به دفاع از تایوان بر می‌خیزد یا خیر. صداهای بلندتر در واشنگتن پیشنهاد می‌کند که حمایت قوی‌تری از تایوان ارائه شود. اگرچه بعید است که چین به این زودی‌ها به این کشور حمله کند. هرچه شی بیشتر احساس کند که سیاست چین واحد فرسایش یافته و پنجره اتحاد بسته می‌شود، محاسبات بیشتر به سمت جنگ متمایل می‌شود.

در انتخابات تایوان در ژانویه ممکن است ویلیام لای، معاون فعلی رئیس‌جمهور، که چین او را یک جدایی‌طلب می‌داند، قدرت را به دست گیرد. ممکن است پکن در تلاشی برای سوق دادن دولت جدید به سمت احترام بیشتر به چین، فشار را بر تایپه افزایش دهد -برای مثال، حضور کشتی‌ها و هواپیماهای جنگی را در اطراف جزیره افزایش دهد یا موانعی را برای کالاهای تایوانی ایجاد کند.

تایپه پیش از این نیز چنین رفتارهای بدخواهانه‌‌ای را پشت سر گذاشته است، و لای قصد خود را برای دنبال کردن سیاست محتاطانه رئیس‌جمهور فعلی نشان داده است. اما اگر او تحت فشار اشتباه موضع بگیرد -مانند بیانیه‌ای که در ژوئیه گذشته منتشر کرد که به عنوان مثال ممکن است به دنبال روابط دیپلماتیک رسمی با ایالات متحده باشد- ممکن است چین اوضاع را به شکل دیگری در پیش بگیرد. هم چنین ممکن است قانون‌گذاران ضد‌چینی در ایالات متحده طرح‌هایی ارائه کنند که در تضاد با سیاست چین واحد باشد.

در حال حاضر، احتمالاً بزرگ‌ترین خطر برخورد هواپیماها یا کشتی‌های چینی و آمریکایی است. به گفته پنتاگون، تعداد برخوردهای پرخطر در دو سال گذشته بیش از مجموع دو دهه گذشته است. جو گرم‌تر پس از دیدار بایدن و شی -و امید به احیای کانال نظامی- یک حائل ایجاد می‌کند، اما تنها در صورت وقوع یک اتفاق ناگوار، به ویژه حادثه‌ای که شامل تلفات می شود، شاید اوضاع را بغرنج کند. آخرین حادثه، زمانی که دو هواپیما در سال 2001 به یکدیگر برخورد کردند و یک هوانورد چینی کشته شد و یک هواپیمای آمریکایی در جزیره هاینان چین سقوط کرد، مذاکرات ظریفی برای یافتن راه‌حلی انجام شد که به هر دو طرف اجازه دهد وجهه خود را هم حفظ کنند. امروزه دیدن فضایی برای آن نوع از دیپلماسی سخت است.