حرکت به سوی اقتصاد پلوتونیوم؛ جهان بار دیگر آغوشش را به روی سلاح‌های اتمی گشوده؟

به گزارش اکوایران، با وجود نگرانی‌های موجه در مورد کشورهایی که برای قدرت هسته‌ای مشتاق هستند، شایان ذکر است که هنوز تنها 9 کشور دارای سلاح هسته‌ای هستند که بسیار کمتر از ده‌ها کشوری است که جان اف کندی پیش بینی کرده بود تا دهه 1970 وجود داشته باشد. وقتی عدم اشاعه هسته‌ای در اولویت قرار گیرد، کارساز است.

به نوشته جوزف نای، معاون سابق وزیر دفاع آمریکا در امور امنیت بین‌المللی و ستون‌نویس پراجکت‌سیندیکیت، سازمان ملل متحد در حال آماده شدن برای کنفرانس بازنگری سال 2026 میان طرف‌های معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) است که در ابتدا در سال 1968 امضا شد. بسیاری انتظار یک رویداد پر جدال را دارند. برخی از کشورها در مورد اصل منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای تردید دارند، در حالی که می‌پرسند آیا اگر اوکراین سلاح‌های هسته‌ای را که از اتحاد جماهیر شوروی به ارث برده بود حفظ می‌کرد روسیه در سال 2022 به این کشور حمله می‌کرد؟ چنین فرض‌هایی به نوبه خود، ترس دیگران از گسترش سلاح‌های هسته‌ای را تجدید کرده است.

دوران اقبال جهانی به گسترش هسته‌ای

این نگرانی‌ها البته تازگی ندارند. دوره‌ای به همان اندازه بحث برانگیز در دهه 1970 وجود داشت، زمانی که مسئول سیاست عدم اشاعه جیمی کارتر رئیس جمهور ایالات متحده بودم. پس از بحران نفت در سال 1973، دانش متعارف این بود که نفت جهان رو به اتمام است و باید به انرژی هسته‌ای روی آورد. با این حال، به طور گسترده - و به اشتباه - این باور وجود داشت که اورانیوم جهان در حال اتمام است و بنابراین باید به جای آن به پلوتونیوم بازفرآوری شده (محصول جانبی اورانیوم استفاده شده در راکتورهای هسته‌ای) تکیه کند.

بر اساس برخی پیش‌بینی‌ها در آن زمان، تا سال 1990 حدود 46 کشور در حال بازفرآوری پلوتونیوم می‌بودند. البته مشکل این بود که پلوتونیوم یک ماده قابل استفاده تسلیحاتی است. جهانی غرق در تجارت پلوتونیوم در معرض خطر بسیار بیشتر گسترش سلاح‌های هسته‌ای و تروریسم هسته‌ای خواهد بود.

در سال 1974، هند اولین کشوری بود که فراتر از پنج کشور فهرست شده در ان‌پی‌تی (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده) اقدامی را آغاز کرد که آن را «انفجار صلح‌آمیز هسته‌ای» نامید که از پلوتونیوم بازفرآوری شده از اورانیوم آمریکایی و کانادایی استفاده می‌کرد که به شرط استفاده از آن فقط برای مقاصد صلح آمیز تهیه شده بود. فرانسه سپس با فروش یک کارخانه بازفرآوری پلوتونیوم به پاکستان موافقت کرد که نخست وزیر آن، ذوالفقار علی بوتو، گفته بود که این کشور «علف خواهد خورد» قبل از اینکه به هند اجازه دهد در جنوب آسیا به انحصار هسته‌ای دست یابد. در همین حال، در آمریکای لاتین، آلمان غربی یک کارخانه غنی‌سازی اورانیوم را به برزیل فروخت و آرژانتین در حال بررسی گزینه‌های خود برای استفاده از پلوتونیوم بود. در حالی که سایر کشورها بی سر و صدا همین کار را انجام می دادند، یک مسابقه تسلیحات هسته‌ای در حال آغاز بود.

یک دهه قبل، جان اف کندی، رئیس جمهور ایالات متحده هشدار داد که جهان تا دهه 1970 دارای 25 قدرت هسته‌ای خواهد بود. اگرچه ان‌پی‌تی قرار بود از این سناریو جلوگیری کند، اما به نظر می‌رسید که پیش بینی او ممکن است محقق شود. اما کارتر (که تجربه مهندس هسته‌ای در نیروی دریایی را داشت) با ورود به کاخ سفید مصمم بود از این امر جلوگیری کند.

حرکت جهان به سوی اقتصاد پلوتونیوم

من در آن زمان در کمیسیون بنیاد فورد و شرکت میتر در مورد انرژی هسته‌ای و عدم اشاعه خدمت می‌کردم، کمیسیونی که چندین نفر از اعضای آن در نهایت عضو دولت کارتر شدند. در حالی که بسیاری نگران بودند که جهان به سمت اقتصاد پلوتونیوم و گسترش سلاح‌های هسته‌ای پیش برود، گزارش فورد-میتر این خرد متعارف را زیر سوال برد و استدلال کرد که ایمن‌ترین راه برای استفاده از انرژی هسته‌ای، استفاده از سوخت «یک چرخه‌ای» حفاظت‌شده بین‌المللی است، چرخه‌ای که باعث می‌شود پلوتونیوم در سوخت مصرف شده محبوس شود.

کارتر این گزارش را پذیرفت. اما توصیه ما برای صنعت هسته‌ای آمریکا و سناتورهای ایالت‌های غربی و جنوبی که تأسیساتشان بسته می‌شد، به شدت نامحبوب بود. همچنین مورد نفرت متحدانی مانند فرانسه، آلمان غربی و ژاپن قرار گرفت که استراتژی‌های انرژی (و صادرات) آن‌ها را مختل می‌کرد.

کار من، زمانی که وارد دولت شدم، اجرای سیاست کارتر بود که منجر به انتقاد شدید از سوی همه گروه‌های ذکر شده در بالا شد. وقتی مدام به شما می‌گویند که اشتباه می‌کنید، گاهی اوقات به سختی می‌توان به یاد آورد که ممکن است حق با شما باشد!

سوال این بود که چگونه می‌توان از خرد متعارفی که جهان را به سمت اقتصاد پلوتونیوم سوق می‌داد عبور کرد. ما از کشورهای دیگر دعوت کردیم تا به ارزیابی چرخه سوخت هسته‌ای بین المللی بپیوندند تا موضوعاتی مانند در دسترس بودن ذخایر اورانیوم و توانایی حفاظت از پلوتونیوم را بررسی کنیم. این پروسه و کنفرانس‌های مرتبط با آن نزدیک به دو سال به طول انجامید. بنابراین، نقش اصلی را در استراتژی کارتر خرید زمان، کاهش سرعت کارها، و توسعه شبکه‌های دانش فراملی در مورد هزینه‌های واقعی و جایگزین‌هایی برای آنچه صنعت هسته‌ای به عنوان ماهیت تغییرناپذیر چرخه سوخت هسته‌ای می‌دانست، ایفا کرد.

فرایند منع اشاعه هسته‌ای امروز کجاست؟ خبر خوب این است که تنها 9 کشور دارای سلاح هسته‌ای هستند، در مقایسه با دو دوجینی که کندی در دهه 1970 پیش بینی کرد. علاوه بر این، ان‌پی‌تی دارای 189 طرف است و یکی از معدود توافقنامه های کنترل تسلیحاتی است که قدرت های بزرگ هنوز آن را رعایت می کنند. دستورالعمل‌های گروه تامین‌کنندگان سوخت هسته‌ای همچنان پابرجاست، و در حالی که چند کشور درگیر بازفرآوری پلوتونیوم هستند، جهان به سمت اقتصاد شکننده پلوتونیوم نمی‌رود.

خبر بد این است که کره شمالی تعهدات خود در چارچوب ان‌پی‌تی را کنار گذاشته است. این کشور از سال 2006 تاکنون به شش انفجار اتمی دست یافته است و کیم جونگ اون اغلب قابلیت‌های اتمی خود را به شکلی بی ثبات کننده به نمایش می‌گذارد. در خاورمیانه، برنامه هسته‌ای ایران در حال پیشرفت است. بسیاری از ناظران بیم دارند که اگر گریز هسته‌ای ایران اتفاق بیافتد، ممکن است یک موج گسترش تسلیحات هسته‌ای در سراسر منطقه ایجاد شود و عربستان سعودی به سرعت از آن پیروی کند.

اینها تحولات نگران کننده‌ای است. همانطور که تجربه من در دهه 1970 نشان می‌دهد، در زمانی که شرایط به طور خاص وخیم به نظر می‌رسد، باید تلاش‌ها برای کاهش سرعت گسترش سلاح‌های هسته‌ای ادامه یابد. در غیر این صورت، جهان به مکان بسیار خطرناک‌تری تبدیل خواهد شد.