سیگنال‌های متناقض؛ آیا جاه‌طلبی بن‌سلمان برای پایان دهه شکست خورده است؟

به گزارش اکوایران، با پشت سر گذاشتن نیمی از راهِ «چشم‌انداز ۲۰۳۰» عربستان سعودی، این برنامه بلندپروازانه که برای بازتعریف کشور و کاهش وابستگی سنتی آن به نفت طراحی شده، با موانع مالی مواجه شده و همین موضوع باعث شده تا جاه‌طلبانه‌ترین پروژه‌های آن کوچک‌تر شوند.

به نوشته جاناتان فِنتون-هاروی برای وبگاه العربیه جدید، محمد الجدعان، وزیر دارایی عربستان در ۲۸ آوریل با اشاره به این چالش‌ها گفت که پادشاهی با «کاهش مقیاس» یا «تسریع» پروژه‌های خاصی تحت برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، خود را با فشارهای اقتصادی و ژئوپلیتیکی فعلی وفق خواهد داد.

این صحبت‌ها پس از اظهارات الجدعان در دسامبر ۲۰۲۳ مطرح شد که گفته بود برخی از پروژه‌ها به تعویق می‌افتند.

مهم‌تر اینکه، در آوریل مشخص شد که عربستان سعودی ظرفیت شهر عظیم، آینده‌نگر و سبز خود، یعنی «نئوم» که در ابتدا ارزش آن ۱.۵ تریلیون دلار تخمین زده می‌شد را کاهش خواهد داد.

در ابتدا تصور می‌شد که «لاین»، زیرپروژه‌ای در نئوم بتواند حدود ۱.۵ میلیون نفر را در صحرا جای دهد، اما اکنون ظرفیت آن به میزان قابل توجهی کاهش یافته و فقط می‌تواند پذیرای ۳۰۰ هزار نفر باشد.

طراحی اولیه و بلندپروازانه این پروژه شامل ساخت یک خط موازی از آسمان‌خراش‌های شیشه‌ای به طول ۱۷۰ کیلومتر و ارتفاع ۵۰۰ متر بود. با این حال، تجدیدنظرهای اخیر طول «لاین» را به تنها ۲.۴ کیلومتر کاهش داده است؛ یعنی ۹۸.۶ درصد کمتر از برنامه اولیه.

جیم کرین، پژوهشگر انرژی در مؤسسه بیکر دانشگاه رایس به العربیه جدید گفت: «فکر نمی‌کنم تا به حال با کسی ملاقات کرده باشم که باور کند این پروژه همانطور که تصور می‌شد ساخته شود، حتی خود سعودی‌ها هم این را باور ندارند. ساختن یک آسمان‌خراش ۱۰۰ مایلی در وسط ناکجاآباد استفاده خوبی از منابع کمیاب نیست».

سیگنال‌های متناقض

پیرامون پیشرفت چشم‌انداز ۲۰۳۰ نشانه‌های متناقضی دیده می‌شود. در حالی که انحراف قابل‌توجهی از طرح اولیه نئوم صورت گرفته، دولت عربستان سعودی همچنان تلاش می‌کند چشم‌انداز ۲۰۳۰ را در مسیر درست جلوه دهد.

فیصل آل ابراهیم، وزیر اقتصاد عربستان در تاریخ ۳۰ آوریل به سی‌ان‌بی‌سی در نشست ویژه مجمع جهانی اقتصاد در ریاض گفت: «تمام پروژه‌ها با سرعت کامل در حال پیشرفت هستند» و افزود: «هیچ تغییری در مقیاس» برای نئوم وجود ندارد.

با این حال، طبق گزارش متناقضی از سوی سیتی‌گروپ در ماه فوریه، چشم‌انداز ۲۰۳۰ نتایج متفاوتی به همراه داشته است. از یک سو، در زمینه مشارکت زنان در نیروی کار، بیکاری و درآمدهای غیرنفتی پیشرفت‌های قابل‌توجهی به دست آمده است. اما سوی دیگر، سیتی‌گروپ معتقد است در حالی که اکثر زمینه‌های دیگر طبق برنامه پیش می‌روند، عربستان سعودی همچنان در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، گردشگری و صادرات غیرنفتی با مشکل مواجه بوده و این امر مانعی بر سر راه تلاش‌های این کشور برای متنوع‌سازی اقتصادی به شمار می‌رود.

هدف کلی چشم‌انداز ۲۰۳۰ که ایده محوری ولیعهد ۳۸ساله، محمد بن سلمان است، نه تنها کاهش وابستگی عربستان سعودی به نفت، بلکه تقویت جایگاه این کشور در عرصه جهانی را نیز در بر می‌گیرد.

این امر شامل ارتقای بخش‌هایی مانند تولید، هوش مصنوعی، انرژی پاک، ورزش و سرگرمی، به همراه تقویت پروژه‌هایی مانند نئوم و سنداله، جزیره‌ای لوکس برای گردشگری در دریای سرخ، می‌شود.

عربستان سعودی همچنین با ارائه بسته‌های جذاب برای حج و عمره سعی در استفاده از مکه و مدینه داشته است.

اصلاحات اجتماعی نیز با اعطای حقوق بیشتر به زنان و کاهش برخی محدودیت‌های اجتماعی، با هدف دورشدن از وجهه سنتی فوق‌محافظه‌کارانه این کشور، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

همچنین سرمایه‌گذاری در منابع انرژی تجدیدپذیر، از جمله ساخت بزرگترین نیروگاه هیدروژن سبز منطقه به نام الشعیبة، برای جبران کاهش تقاضای نفت، ضروری تلقی می‌شود.

جیم کرین اضافه کرد: «برخی از پروژه‌های کلان عملیاتی‌تر که تأمین مسکن یا سرمایه‌گذاری در بخش‌های کربن‌زدایی صنعت انرژی عربستان را بر عهده دارند، به خوبی پیش خواهند رفت».

وابستگی به نفت

با وجود اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰، به احتمال زیاد نفت حداقل در آینده قابل‌پیش‌بینی، بخش اساسی اقتصاد عربستان سعودی باقی خواهد ماند.

امین ناصر، مدیرعامل و رئیس شرکت عظیم انرژی آرامکو در ماه مارس گفت که جهان باید «توهم کنارگذاشتن نفت و گاز را کنار بگذارد». این حرف نگرش حاکم در عربستان سعودی را منعکس می‌کند که سخن‌گفتن از رهاکردن سوخت‌های فسیلی از عمل به آن آسان‌تر است.

کشف نفت در استان‌های شرقی عربستان سعودی به دهه ۱۹۳۰ برمی‌گردد که باعث شد این پادشاهی به قدرت منطقه‌ای تأثیرگذاری تبدیل شده و بازیگران جهانی را مجبور به تعامل با خود کند.

پروژه‌های بزرگ‌تر چشم‌انداز ۲۰۳۰ وابسته به صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) دولتی عربستان است که بیشتر سرمایه آن از درآمدهای نفتی تأمین می‌شود. این وابستگی مستمر به نفت ممکن است باعث شود که اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ تحت تأثیر نوسانات بازارهای مالی قرار گیرد.

به گفته صندوق بین‌المللی پول، قیمت نفت خام بین‌المللی برای موفقیت چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی باید حدود ۸۶ دلار در هر بشکه باشد. با در نظر گرفتن محدودیت‌های تولید نفت، می‌توان گفت که برای رسیدن به اهداف، احتمالاً به قیمت‌های بالاتری نیاز است.

شوک‌های اقتصادی، از تعطیلی‌های ناشی از همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ گرفته که به طور موقت قیمت نفت را به زیر صفر رساند تا حمله روسیه به اوکراین که باعث شد قیمت نفت در مارس ۲۰۲۲ به ۱۳۶ دلار در هر بشکه برسد، همگی تأثیرات متفاوتی بر توانایی عربستان سعودی برای هزینه‌کردن داشته‌اند.

زمانی که قیمت نفت پایین است، ناخواسته توانایی عربستان سعودی برای تأمین مالی پروژه‌هایش محدود می‌شود.

احتمال کاهش بیشتر بودجه

با وجود موارد گفته‌شده، به احتمال زیاد، کاهش بودجه برای پروژه‌های بزرگ‌تر ادامه خواهد یافت.

استفان هرتاگ، استادیار دانشکده اقتصاد لندن گفت: «من فکر می‌کنم چالشی کلی در مورد پروژه‌های عظیم چشم‌انداز ۲۰۳۰ وجود دارد، چرا که بودجه بسیاری از آن‌ها بسیار زیاد بوده و تاکنون در زمینه جذب سرمایه‌گذاری خصوصی متناسب، کمک‌های محدودی دریافت شده است. تا به امروز، بیشتر این بودجه‌ها از منابع دولتی تأمین شده‌اند».

اما دکتر هرتاگ افزود: «در این مرحله، برخی تعدیل‌های بودجه را می‌توان نشانه‌ای از سیاست‌گذاری بالغانه‌تر دانست. ادامه‌دادن با بودجه‌های بسیار کلان تا زمانی پولشان تمام شود، وضعیت را بدتر می‌کرد».

او افزود که حتی در صورت محدودیت بودجه عربستان سعودی، اصلاحات اجتماعی و مقرراتی همچنان امکان‌پذیر است.

جذب سرمایه‌گذاری همچنان حیاتی خواهد است. اما تاکنون عربستان سعودی در زمینه با مشکلاتی مواجه بوده که بخشی از آن به دلیل جاه‌طلبانه‌بودن بیش از حد پروژه‌هاست.

جیم کرین گفت: «سرمایه‌گذاران بالقوه به پادشاهی آمده‌اند و به پیشنهادات گوش داده‌اند، اما تعداد دست در جیب خود کرده‌اند. از آنجایی که خارجی‌ها حاضر به خرج‌کردن نیستند، تأمین هزینه‌ها بر دوش سعودی‌ها می‌افتد».

در ماه آوریل، ریاض اعلام کرد قصد دارد با فروش اوراق قرضه به ریال سعودی و ارزهای خارجی، تأمین مالی کند. این اقدام، با هدف رساندن چشم‌انداز ۲۰۳۰ به مسیر خود، رکوردی در میزان بدهی محسوب می‌شود. به گزارش بلومبرگ، این کار می‌تواند به معنای انتشار حداقل ۱۱.۵ میلیارد دلار اوراق قرضه توسط وام‌دهندگان برای اطمینان از ادامه بخشی از برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ باشد.

با این حال، تنش‌های منطقه‌ای و جهانی نیز باعث احتیاط بیشتر سرمایه‌گذاران داخلی و بین‌المللی شده است.

سایمون مابون، استاد سیاست بین‌الملل در دانشگاه لنکستر گفت: «درگیری‌های جاری در غزه، همراه با افزایش فعالیت حوثی‌ها در دریای سرخ و ناآرامی‌های فزاینده در اردن، پادشاهی را نسبت به آینده محتاط می‌کند».

صندوق بین‌المللی پول در آخرین گزارش چشم‌انداز منطقه‌ای خود اعلام کرد که پیش‌بینی می‌شود اقتصاد عربستان سعودی در سال ۲۰۲۴ با رشد ۲.۶ درصدی مواجه شود که این رقم، پایین‌تر از عدد قبلی ۴ درصدی است. این کاهش در میانه تنش‌های منطقه‌ای و ادامه کاهش تولید نفت صورت می‌گیرد.

بنابراین، ریاض به احتمال زیاد امیدوار است که تنش‌های منطقه‌ای که چشم‌انداز اقتصادی آن را محدود ساخته، فروکش کند.

ریسک‌های آینده در عربستان

فراتر از ریسک‌های اقتصادی، این سؤال نیز وجود دارد که در صورت عدم اجرای پروژه‌ها به شکل موردنظر، مردم عربستان سعودی چگونه واکنش نشان خواهند داد.

به خلاف تغییرات قابل توجه اجتماعی که نویدبخش منافع مردم بوده، عربستان سعودی ممکن است با واکنش منفی روبرو شود. این شامل قبایل عشایری می‌شود که به گفته کارشناسان سازمان ملل، برای جای‌دادن به پروژه نئوم مجبور به جابجایی شده و برخی از آن‌ها در برابر نقل مکان مقاومت کرده و به تروریسم متهم شده‌اند.

در حالی که اصلاحات بن سلمان ممکن است نظر جمعیت جوان‌تر و شهری کشور را جلب کرده باشد، توقف پیشرفت در بلندمدت ممکن است باعث نارضایتی بیشتر مردم گردد.

به گفته سایمون مابون، عدم دستیابی به اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ «می‌تواند منجر به سؤالاتی جدی در مورد هزینه اقتصادی کلان این پروژه‌ها شود، به ویژه در زمانی که هزینه‌های زندگی در پادشاهی در حال افزایش است».

با وجود اینکه عربستان سعودی به طور واضح در مسیر تحول قرار دارد که به بازسازی وجهه آن در عرصه بین‌المللی و داخلی کمک کرده است، موفقیت بلندمدت این بازسازی بلندپروازانه همچنان محمل تردید است.