نگاه تنگ‌نظرانه به شریان حیاتی ایران؛ دهلی تا کجا پای چابهار می‌ماند؟

به گزارش اکوایران، هند برای تقویت روابط تجاری با افغانستان محصور در خشکی و کشورهای آسیای مرکزی و با هدف دورزدن بنادر پاکستان (همسایه غربی و دشمن دیرینه‌اش)، توافقنامه‌ای ۱۰ساله برای توسعه و اداره بندر راهبردی چابهار ایران امضا کرده است.

نگاه تنگ‌نظرانه

به نوشته الجزیره، دهلی‌نو تلاش دارد روابط خود با ایران، یک کشور مهم خاورمیانه را تقویت کند. در همین راستا، سارباناندا سونووال، وزیر کشتیرانی هند گفت: «بندر چابهار به عنوان یک شریان حیاتی تجارت که هند را به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی متصل می‌سازد، عمل می‌کند».

اما این توافق باعث شده تا ایالات متحده که هند طی دهه‌های اخیر روابط اقتصادی و نظامی نزدیکی با آن برقرار ساخته، دهلی‌نو را تلویحاً به تحریم تهدید کند.

ودانت پاتل، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به خبرنگاران گفت: «هر نهادی، هر کسی که به فکر معاملات تجاری با ایران است، باید از ریسک بالقوه‌ای که خود را در معرض آن قرار می‌دهد و خطر احتمالی تحریم‌ها آگاه باشد».

با این حال، مقامات هند این تنش‌ها را کم‌اهمیت جلوه داده‌اند. سوبرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند در روز چهارشنبه به خبرنگاران گفت که دهلی‌نو مزایای این توافق را به اطلاع آمریکا منتقل خواهد کرد و از کشورها می‌خواهد که «تنگ‌نظرانه به آن نگاه نکنند».

قرارداد بندر چابهار چیست؟

قرارداد بلندمدتی بین شرکت جهانی بنادر هند (IPGL) و سازمان بنادر و دریانوردی ایران (PMO) به امضا رسید که به دهلی‌نو اجازه می‌دهد تا یک پایانه در بندر چابهار را به مدت ۱۰ سال توسعه داده و اداره کند.

بندر چابهار در استان ساحلی سیستان و بلوچستان و در کنار خلیج عمان واقع شده است. این بندر از دو بندر مجزا به نام‌های شهید کلانتری و شهید بهشتی تشکیل شده است. هند بر اساس توافق روز دوشنبه، یک پایانه در بندر شهید بهشتی را اداره خواهد کرد و ۱۲۰ میلیون دلار برای تجهیز آن سرمایه‌گذاری می‌کند. همچنین یک تسهیلات اعتباری قرضه ۲۵۰ میلیون دلاری دیگر برای پروژه‌های مرتبط در بندر، ارزش قرارداد را به ۳۷۰ میلیون دلار می‌رساند.

اولین مذاکرات بین دو کشور در مورد این پروژه به سال ۲۰۰۳ باز می‌گردد، اما تحریم‌های گسترده آمریکا علیه ایران مانع از هرگونه توسعه واقعی شد. پس از کاهش تحریم‌ها توسط واشنگتن طبق توافق هسته‌ای برجام، تهران و دهلی‌نو دوباره مذاکرات را آغاز کردند.

ایران، هند و افغانستان که به دنبال مسیرهای جایگزین به دور از پاکستان بودند، در جریان سفر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند به ایران در سال ۲۰۱۶، توافقنامه سه‌جانبه‌ای برای توسعه این بندر امضا کردند.

در آن زمان، دهلی‌نو متعهد شد که ۵۰۰ میلیون دلار برای بازسازی تأسیسات حمل‌ونقل کانتینری به طول ۶۰۰ متر، به عنوان بخشی از تلاش‌های خود برای توسعه بندر دریایی عمیق به عنوان یک مرکز ترانزیت، سرمایه‌گذاری کند. چابهار در حدود ۱۴۰ کیلومتری غرب بندر گوادر پاکستان قرار داشته که به عنوان بخشی از ابتکار کمربند و جاده چین ساخته شده است.

در دسامبر ۲۰۱۷، اولین محموله گندم هند به افغانستان از طریق چابهار عبور کرد و جایگزینی برای مسیر زمینی عبوری از پاکستان را فراهم ساخت.

در سال ۲۰۱۸، دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای خارج شد و کارزار «فشار حداکثری» علیه تهران را اعمال کرد که منجر به محدودشدن فعالیت‌ها در بندر چابهار شد.

چرا چابهار اهمیت دارد؟

با صنعت تولیدی پررونق ۶۰۰ میلیارد دلاری، هند جاه‌طلبی تجارت گسترده‌تر با همسایگان غربی خود را دارد، اما روابط خصمانه با پاکستان به این معنی است که مسیر زمینی برای صادرات، امری دشوار خواهد بود.

با بندر چابهار، هند از تعامل با پاکستان اجتناب کرده و می‌تواند کالاها را ابتدا به ایران و سپس از طریق شبکه‌های راه‌آهن یا جاده‌ای به افغانستان و کشورهای محصور در خشکیِ غنی از منابع مانند ازبکستان و قزاقستان حمل کند. حتی یک مقام هندی به رسیدن به مناطقی تا عمق روسیه اشاره کرده است.

کبیر تانجای، عضو اندیشکده بنیاد تحقیقات ناظر مستقر در دهلی‌نو می‌گوید: «چابهار برای هند یکی از قطب‌های اصلی سیاست‌های همسایگی است؛ دروازه‌ای طلایی به سوی فرصت‌های سرمایه‌گذاری بیشتر در آسیای مرکزی و غربی». تانجای افزود: «این بندر از قبل، بخش کلیدی پروژه در حال انجام کریدور تجارت بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) منطقه بوده که هدف آن اتصال شهرهای بزرگ مانند بمبئی (قطب مالی هند) و باکو (پایتخت جمهوری آذربایجان) از طریق ایران و با استفاده از ترکیبی از مسیرهای دریایی، جاده‌ای و راه‌آهنی است». INSTC که مسیر ارزان‌تر و سریع‌تری برای تجارت هند با آسیای مرکزی ارائه می‌دهد، تحت تأثیر تحریم‌های آمریکا علیه روسیه و ایران نیز قرار گرفته است.

برخی تحلیلگران می‌گویند قرارداد چابهار همچنین سنگری در برابر تعاملات چین با پاکستان است. تنها چهار ساعت به سمت شرق بندر چابهار، بندر گوادر پاکستان قرار دارد که بخشی از آن توسط توسعه‌دهندگان چینی کنترل می‌شود که از سال ۲۰۱۵ حدود ۱.۶۲ میلیارد دلار برای ارتقای آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند. روابط هند و چین پرتنش بوده و طی سال‌های اخیر شاهد درگیری‌های مرزی متعددی بوده است.

آیا آمریکا می‌تواند هند را به خاطر این توافق تحریم کند؟

ایالات متحده دو بار در گذشته (در سال ۱۹۷۴ و ۱۹۹۸) و پس از انجام آزمایش‌های هسته‌ای توسط دهلی‌نو، تحریم‌های محدودی را علیه سازمان‌های علمی هند اعمال کرد. اما از زمان پایان جنگ سرد، روابط هند و آمریکا به طور قابل توجهی تقویت شده و امروزه، یکدیگر را نزدیک‌ترین شرکای راهبردی هم می‌دانند. هرچند هند به طور رسمی هیچ‌گونه تحریمی علیه کشورها را به رسمیت نمی‌شناسد، مگر اینکه توسط سازمان ملل متحد تأیید شده باشد، اما تا حد زیادی با تحریم‌های آمریکا علیه ایران همراهی کرده است.

تا چند سال پیش، هند ایران را یکی از برترین تأمین‌کنندگان نفت خود می‌دانست. اما از سال ۲۰۱۸، زمانی که دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای ایران خارج شد و تحریم‌های سختی را علیه تهران اعمال کرد، هند خرید هرگونه نفت از ایران را متوقف کرد.

با این حال، دهلی‌نو در سال ۲۰۱۸ موفق شد تا از واشنگتن امتیازات ویژه‌ای برای معافیت از تحریم‌های مربوط به چابهار دریافت کند. دلیل عمده موافقت اقدام واشنگتن این بود که مسیر ترانزیتی چابهار می‌توانست به افغانستان که در آن زمان یکی از منافع امنیتی کلیدی آمریکا به شمار می‌رفت، کمک کند. یک خط‌آهن در حال ساخت که بندر چابهار را به افغانستان متصل می‌سازد نیز از تحریم‌ها معاف شد.

اما اکنون، با توجه به اینکه حمایت ایران از حماس باعث تحریم‌های بیشتر ایالات متحده شده، دوستی هند با ایران دهلی‌نو را در موقعیت سختی قرار داده است. برخی تحلیلگران همچنین اشاره می‌کنند که از زمان خروج آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱، این کشور دیگر جزء منافع کلیدی واشنگتن محسوب نمی‌شود.

با این حال، کارشناسان انتظار تحریم‌های گسترده علیه هند را ندارند. گولشان ساچدوا از دانشگاه جواهر لعل نهروی دهلی‌نو گفت: «تحریم اقتصاد هند به خاطر این موضوع جزئی بسیار بعید است. در بدترین حالت، فقط نهادهای درگیر در توافق چابهار ممکن است تحت تحریم‌هایی قرار گیرند».

تحریم‌های آمریکا علیه هند چه پیامدهایی خواهد داشت؟

هند یکی از سریع‌ترین اقتصادهای در حال رشد جهان است. اما تحلیلگران می‌گویند هرگونه تحریم آمریکا علیه این کشور احتمالا محدود خواهد بود و بر تجارت جهانی تأثیری نخواهد گذاشت. تحریم‌های آمریکا علیه ایران پیش از این نیز ضربه سختی به هند وارد کرده بود.

معافیت‌های تحریمی چابهار در دوران ترامپ ابتکارات زیرساختی که به هند اجازه می‌داد تا به کشورهای آسیای مرکزی وصل شود را شامل نمی‌شد و این موضوع جاه‌طلبی‌های هند را با مشکل مواجه کرد. تصمیم هند برای اجتناب از خرید نفت ایران به دلیل خطر تحریم‌های آمریکا، این کشور را در برابر فشارهای قیمتی از سوی سایر تأمین‌کنندگان آسیب‌پذیرتر کرده است.

اما اگر آمریکا بخواهد در مورد چابهار موضع سختی اتخاذ کند، برخی تحلیلگران بر این باورند که هند با قدرت بیشتری نسبت به گذشته مقاومت خواهد کرد. تانجای گفت: «چابهار از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و دهلی‌نو برای حفظ آن در درازمدت مصمم است».

سارنگ شیدوره، مدیر برنامه جنوب‌جهانی در مؤسسه کویینسی برای حکمرانی مسئولانه گفت: «اگر هند علی‌رغم تهدید واقعی تحریم‌های آمریکا به پیش برود، این پیامی به واشنگتن خواهد بود». او افزود: «کشورهای جنوب‌جهانی علی‌رغم تمایل واشنگتن برای هماهنگ‌کردن آن‌ها با اهداف استراتژیکش، همچنان به دنبال منافع خود خواهند بود. واشنگتن باید سیاست‌های خود که باعث می‌شود کشورهای جنوب‌جهانی انتخاب‌هایی انجام دهند که منجر به دلسردی آن‌ها و محدودساختن فرصت‌های آمریکا در این فضای وسیع و عمدتاً غیرهمسو می‌شود را دوباره ارزیابی کند».