شطرنج چابهار؛ پیامدهای راهبردی توافق ایران و هند بر پاکستان

به گزارش اکوایران، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید ایران سفری سه‌روزه به پاکستان داشت. پس از انتخابات پاکستان در هشتم فوریه، او اولین شخصیت خارجی بود که از این کشور بازدید کرد. دستورکار سفر رئیسی شامل مقابله با تروریسم، امنیت مرزها، روابط تجاری، آینده پروژه گازی ایران-پاکستان و جلب حمایت پاکستان از ایران در وضعیت پرالتهاب خاورمیانه بود. به گفته بسیاری از ناظران، زمان‌بندی سفر رئیس‌جمهور ایران بر جدیت روابط ایران و پاکستان تأکید دارد.

به نوشته  مدرن دیپلماسی، ایران و پاکستان همسایه بوده و اشتراکات فراوانی از جمله غذایی، فرهنگی، معماری و تاریخی دارند. همان‌گونه که تاریخ گواه است، ایران اولین کشوری بود که پاکستان را پس از استقلال به رسمیت شناخت و در مناقشات سال‌های ۱۹۶۵ و ۱۹۷۱ هند و پاکستان، از اسلام‌آباد حمایت کرد. در همین حال، به دنبال انقلاب ایران، پاکستان اولین کشوری بود که در سال ۱۹۷۹ دولت جدید جمهوری اسلامی را به رسمیت شناخت. با این حال، از آنجایی که ایران دیگر در جبهه آمریکا قرار نداشت، رویدادهای پس از ۱۹۷۹ تأثیر قابل توجهی بر روابط ایران و پاکستان گذاشت. با این وجود، تغییرات بلندمدت در چشم‌انداز ژئوپلیتیکی، روابط بین دو کشور را خدشه‌دار نکرده است.

افزایش حملات بازیگران غیردولتی و نگرانی‌های امنیتی پاکستان و ایران

افزایش حملات بازیگران غیردولتی در مرز مشترک ایران و پاکستان، نگرانی‌هایی را برای هر دو کشور ایجاد کرده است. به طور خاص، مدت‌هاست که قدرت‌گرفتن گروه‌های نیابتی هند در نزدیکی مرز پاکستان با ایران، به ویژه در اطراف بندر چابهار که هند میلیاردها دلار در آن سرمایه‌گذاری کرده، پاکستان را می‌رنجاند. بر اساس ارزیابی‌های اطلاعاتی متعدد پاکستان و دستگیری کولبوشان جدهو، فرمانده نیروی دریایی هند در سال ۲۰۱۶، هند در حال انجام فعالیت‌های جاسوسی برای ایجاد ناآرامی در بلوچستان بوده و تهران نیز از فعالیت عناصر ضدایرانی در نزدیکی مرز پاکستان نگران است.

اخیراً هند و ایران توافق‌نامه مهم ده‌ساله را برای بهره‌برداری از بندر چابهار در ایران امضا کرده‌اند. هدف این پروژه استراتژیک، بهبود اتصال و تجارت در منطقه است. این توافق‌نامه به کالاها و محصولات هندی اجازه می‌دهد بدون عبور از پاکستان، به افغانستان و آسیای مرکزی منتقل شوند. بنابراین، این بندر از نظر راهبردی برای هند اهمیت دارد. شرکت «هند گِیتس گلوبال لیمیتد» (IPGL) با سرمایه‌گذاری ۲۵۰ میلیون دلاری، حدود ۱۲۰ میلیون دلار دیگر بر اساس مفاد توافق‌نامه سرمایه‌گذاری خواهد کرد که ارزش کل قرارداد را به ۳۷۰ میلیون دلار می‌رساند.

قرارداد بندر چابهار میان هند و ایران، تأثیر استراتژیکی بر پاکستان و منطقه خواهد داشت. هند با دورزدن بنادر کراچی و گوادر پاکستان می‌تواند از طریق بندر چابهار به مناطق محصور در خشکی آسیای مرکزی و افغانستان دست یابد که در نتیجه، از نفوذ استراتژیک پاکستان در منطقه خواهد کاست.

وابستگی به گاز ایران

چین سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در بندر گوادر پاکستان انجام داده که رقیب بندر چابهار به شمار می‌رود. این امر می‌تواند باعث افزایش رقابت و رویارویی استراتژیک در منطقه شود. همچنین با تقویت روابط هند و ایران، چابهار می‌تواند در مقابل همکاری رو به رشد چین و پاکستان عمل کند. با فراهم‌ساختن دسترسی به بازارهای جدید برای زنجیره‌های صادرات و تأمین انرژی هند، موافقت‌نامه چابهار می‌تواند برای بهبود تجارت منطقه‌ای مفید بوده و همچنین به عنوان واکنشی در برابر ابتکار «کمربند و جاده» چین عمل کرده و از گسترش نفوذ پکن در منطقه جلوگیری کند.

رئیس‌جمهور ایران همچنین در مورد آینده احتمالی پروژه خط لوله گاز ایران-پاکستان صحبت کرد. این پروژه برای اولین‌بار در مارس ۲۰۱۳ و در بحبوحه بحران انرژی پاکستان آغاز شد. اما حتی پس از ده سال، فشارهای بین‌المللی مانع از اجرای تعهدات پاکستان در این پروژه شده است. علاوه بر این، پاکستان به دلیل نقض مفاد قرارداد خط لوله گاز ایران-پاکستان، ۱۷ میلیارد دلار جریمه خواهد شد. با وجود اینکه ایران مایل است به پاکستان برای تکمیل پروژه زمان بیشتری بدهد، به دلیل فشارهای کشورهای دیگر، هر دو کشور همچنان مایل به ادامه پروژه هستند و دولت پاکستان نیز دستور تکمیل ۸۰ کیلومتر خط لوله داخل کشور را داده است.

سخنگوی خط لوله گاز ایران-پاکستان گفت که پاکستان این پروژه را در راستای منافع ملی خود دنبال خواهد کرد. او گفت: «پاکستان نیازهای انرژی دارد و برای تامین این نیاز، با در نظر گرفتن محیط بین‌المللی، تحریم‌های احتمالی سازمان ملل و مسائل مربوط به تجارت با سایر کشورها از جمله در حوزه انرژی، بر اساس منافع ملی خود تصمیم خواهد گرفت».

با وخیم‌ترشدن مشکل انرژی در این کشور و گران‌بودن انرژی حرارتی، پاکستان می‌تواند با تکمیل خط لوله گاز ایران-پاکستان سود قابل توجهی کسب کند. با توجه به بدترین بحران اقتصادی که این کشور تاکنون تجربه کرده، هزینه واردات انرژی به پاکستان در سال گذشته به ۱۷ میلیارد دلار افزایش یافت. اسلام‌آباد به خوبی می‌داند که انرژی حرارتی ارزان‌تر باعث کاهش هزینه واردات انرژی خواهد شد. با این حال، واشنگتن برای پیشبرد هدف خود در زمینه منزوی‌ساختن ایران از نظر اقتصادی، به مجازات‌های احتمالی علیه اسلام‌آباد اشاره کرده است.

علاوه بر این، اسحاق دار، معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه پاکستان در یک کنفرانس مطبوعاتی تأکید کرد که دولت اولویت را بر منافع ملی قرار می‌دهد و از هرگونه دخالت خارجی در مورد خط لوله گاز ایران-پاکستان جلوگیری خواهد کرد.

آینده روابط تهران-اسلام‌آباد

رئیس‌جمهور ایران قول داد که تجارت بین ایران و پاکستان را برای تقویت اقتصاد منطقه‌ای به ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهد. پاکستان به عنوان حامی اصلی تجارت منطقه‌ای، بار دیگر در این شرایط سود واقعی را می‌برد. برای کاهش بحران مالی، پاکستان می‌تواند روابط اقتصادی خود با ایران را تقویت کند. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری‌های چین در ایران و پاکستان می‌تواند به توسعه صلح‌آمیز کریدور اقتصادی چین و پاکستان (سی‌‌پک) از خاورمیانه به آسیای جنوبی و مرکزی کمک کند.

سفر اخیر ابراهیم رئیسی به پاکستان نقطه‌عطفی در روابط دوجانبه این دو کشور به شمار می‌رود و می‌تواند پیامدهای ژئواستراتژیکی برای منطقه داشته باشد. پیامدهای این سفر شامل افزایش یکپارچگی اقتصادی، افزایش تجارت به ۱۰ میلیارد دلار در سال، اتصال منطقه‌ای، پروژه خط لوله گاز، توازن استراتژیک، همکاری امنیتی و تلاش‌های مشترک برای مبارزه با تروریسم است.

به طور خلاصه، رفتار مستقل پاکستان در سیاست خارجی مسیر روابط ایران و پاکستان را تعیین می‌کند. با توجه به وضعیت اقتصاد جهانی، وابستگی پاکستان به غرب و چشم‌انداز این کشور، به نظر می‌رسد که فرصت‌های کمی برای همکاری کامل وجود داشته باشد. با این حال، پاکستان باید به نفع خود عمل کند، زیرا نمی‌تواند در صورت هشدار غرب، از همسایه مهم خود روی برگرداند.