نفوذ به سبک روسی؛ همه دوستان اتمی پوتین

به گزارش اکوایران، شهر روپور در غرب دور بنگلادش، شاید مکان غیر معمولی برای یک «روسیه کوچک» به نظر برسد. با این حال، در این منطقه محصور، تابلوهای مغازه‌ها به زبان روسی نوشته شده‌اند و مهاجران روس می‌توانند دندان‌های خود را در «دندانپزشکی روس‌ها» معاینه کنند.

توضیح آن چند کیلومتر خارج از شهر است، جایی که در آن روس اتم، غول هسته‌ای دولتی روسیه، در حال ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای بنگلادش است. این پروژه با هزینه تخمینی حدود ۱۲ میلیارد دلار، یکی از بزرگترین پروژه‌های زیرساختی در این کشور با حدود ۱۷۰ میلیون نفر جمعیت است.

به گفته ساما لئون، مدیرکل انجمن هسته‌ای جهانی (WNA)، با هدف این کشور برای افزایش سهم تولید برق هسته‌ای از صفر به ۱۰ درصد در کمتر از ۱۰ سال، روس اتم «کار شگفت انگیزی» انجام می‌دهد.

دولت بنگلادش می‌گوید انتظار دارد این نیروگاه 2400 مگاواتی که آزمایش آن امسال آغاز می‌شود، کمبود برق و خاموشی‌های فلج کننده اقتصاد رو به رشد بنگلادش، از جمله بخش صادرات پوشاک آن را برطرف کند. اما برای مسکو، این پروژه هدف دیگری را دنبال می‌کند: متصل کردن دو کشور برای چندین دهه و گسترش نفوذ کرملین در بنگلادش، کاری که با سایر کشورهایی انجام داده است که ظرفیت هسته‌ای ندارند.

تسلط مسکو بر صنعت انرژی هسته‌ای

قبل از حمله تمام عیار به اوکراین، روسیه نزدیک به نیمی از کل توافقات بین المللی در مورد ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای، تامین راکتور و سوخت، از رده خارج کردن و مدیریت زباله‌های هسته‌ای را به خود اختصاص داده بود. رقبای اصلی آن در بخش نیروگاه هسته‌ای - چین، فرانسه، ژاپن، کره جنوبی و ایالات متحده – روی هم حدود ۴۰ درصد سهم داشتند.

با وجود تحریم‌های اقتصادی، روسیه همچنان یک صادرکننده بی‌رقیب نیروگاه‌های هسته‌ای است. این کشور در حال حاضر در بیش از یک سوم راکتورهای جدید در حال ساخت در سراسر جهان مشارکت دارد، از جمله در چین، هند، ایران و مصر.

سهم روسیه از تولید سوخت هسته‌ای جهان

دولت‌های غربی که نگران جایگاه مسلط روسیه در زنجیره تامین هسته‌ای جهانی است، در تلاش برای عقب راندن مسکو هستند. ماه گذشته، رئیس جمهور آمریکا، جو بایدن، لایحه دوحزبی را امضا کرد که واردات اورانیوم غنی‌شده روسیه را که حدود ۲۵ درصد از کل نیاز آمریکا را تشکیل می‌دهد، ممنوع می‌کند. این اقدام پس از حرکت مشترک سال گذشته آمریکا، انگلیس، ژاپن، کانادا و فرانسه در حاشیه نشست جی7 برای تشکیل اتحاد هسته‌ای «ساپورو5» صورت گرفت، که به گفته گرانت شاپس، وزیر وقت انرژی بریتانیا، هدف آن «خارج کردن کامل پوتین از بازار سوخت هسته‌ای» بود.

روابطی که روسیه از طریق پروژه‌های هسته‌ای برقرار می‌کند، حتی از قراردادهای طولانی‌مدت برای تامین گاز از طریق خط لوله نیز طولانی‌تر است.

 به گفته ولادیمیر اسلیویاک، رئیس گروه زیست‌محیطی اکودیفنس روسیه، ساخت نیروگاه هسته‌ای حدود ۱۰ سال طول می‌کشد و طول عمر یک راکتور در نیروگاه‌های جدید ۶۰ سال است.

داریا دولژیکووا، پژوهشگر سیاست هسته‌ای در مؤسسه مطالعات دفاعی و امنیتی رویال یونایتد سرویس، می‌گوید: «آماده‌سازی برای از رده خارج کردن نیروگاه، از جمله حذف بخش‌های رادیواکتیو، ۱۰ تا ۲۰ سال دیگر طول می‌کشد و نیاز به بودجه قابل توجهی دارد. این یک تعهد بسیار طولانی برای حضور روسیه در هر کشوری است. موضوع فقط ساخت و ساز [راکتور] نیست، بلکه کل اکوسیستم است.»

روس اتم مالک نیروگاه می‌ماند

در ترکیه، روسیه در حال ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای این کشور است، یک تاسیسات 4800 مگاواتی که انتظار می‌رود امسال تولید برق را آغاز کند. روسیه اغلب از مدل ساخت-مالکیت-بهره‌برداری استفاده می‌کند که در آن سطح بالاتری از همکاری وجود دارد، زیرا روس اتم در طول عمر پروژه همه چیز از جمله کارکنان نیروگاه را تامین می‌کند.

کاپر شولتسکی، استاد موسسه روابط بین المللی نروژ می‌گوید: «طرف روسی با نیروگاه‌ها مانند دارایی روس اتم رفتار می‌کند. تنها نقش کشور میزبان خرید برق از راکتور است.»

این دقیقاً همان وضعیتی است که بنگلادش در آن قرار دارد و با پروژه روپور برای چند دهه به روسیه وابسته خواهد بود. علی ریاض، دانشمند علوم سیاسی در دانشگاه ایالتی ایلینویز می‌گوید: «این یک رابطه بی پایان است که آن‌ها دارند وارد آن می‌شوند.»

حمله روسیه به اوکراین بود که این کشور را مجبور کرد رویکرد خود را در قبال دیپلماسی هسته‌ای بازنگری کند. پوتین مجبور به ایجاد اتحادهای جدیدی شده است و به طور فزاینده‌ای دولت خود را به عنوان شریک «جنوب جهانی» معرفی می کند، اصطلاحی که شامل کشورهای مستعمره سابق در آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین می‌شود.

 روس اتم بخشی کلیدی از تلاش‌های مسکو برای جلب رضایت جنوب جهانی بوده است. طی دو سال گذشته، الکسی لیخاچف، مدیرکل این شرکت، تقریباً به تعداد کل بازدیدهای خود از زمان انتصابش در سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ از این کشورها بازدید کرده است.

این شرکت تقریباً بیست یادداشت تفاهم با کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین از جمله زیمبابوه، مالی، بورکینافاسو و برزیل امضا کرده است. امسال، روسیه و ازبکستان توافقنامه‌ای برای ساخت یک راکتور ماژولار کوچک با ظرفیت ۳۳۰ مگاوات امضا کردند. این پروژه اولین پروژه روس اتم و روسیه برای انتقال نسل بعدی فناوری‌های هسته‌ای به خارج از کشور است.

موافقان می‌گویند که راکتورهای ماژولار کوچک (SMR) در مقایسه با فناوری‌های موجود ایمنی و بازده بیشتری را ارائه می‌دهند، و سرمایه گذاران خصوصی برجسته‌ای مانند بیل گیتس و مدیرعامل اوپن ای‌آی، سام آلتمن از شرکت‌های نوپا که راکتورهای ماژولار را توسعه می‌دهند حمایت کرده‌اند. اما برخلاف روسیه و چین، ایالات متحده هنوز چنین راکتورهایی را توسعه نداده است.

مجارستان یکی از کشورهایی است که بالاترین وابستگی را به روس‌اتم دارد. در حال حاضر 40 درصد از برق مجارستان از راکتور هسته‌ای ساخت روسیه تامین می‌شود، و نیروگاه دیگری تا سال 2030 توسط روس اتم در این کشور عملیاتی می‌شود. ویکتور اوربان، نخست‌وزیر مجارستان که اغلب به خاطر مواضع طرفدار مسکو مورد انتقاد کشورهای دیگر اتحادیه اروپا قرار می‌گیرد، بارها اعلام کرده است که بوداپست با هیچ تحریمی علیه انرژی هسته‌ای روسیه موافقت نخواهد کرد. اسلیویاک از اکودیفنس می‌گوید: «این نمونه بارز چگونگی عملکرد دیپلماسی هسته‌ای روسیه و دلیل خطرناک بودن آن است.»

اهمیت ژئوپلیتیک بنگلادش

بنگلادش، کشوری که در خلیج بنگال بین هند و میانمار قرار دارد، هدف رقابت شدید ژئوپلیتیکی میان قدرت‌هایی مانند هند، چین و ایالات متحده است. هر سه کشور از طریق معاملات و پیشنهادات سرمایه‌گذاری برای برقراری ارتباط با نخست وزیر، شیخ حسینه تلاش کرده‌اند.

اما پروژه روپور به مسکو جای‌پایی ارزشمند داده است. در حالی که چین و آمریکا توانایی ساخت نیروگاه هسته ای را دارند، شرکت دولتی انرژی هسته ای چین(China National Nuclear Corporation)  عمدتاً مشغول رهبری توسعه هسته‌ای پرشتاب داخلی این کشور است و شرکت آمریکایی وستینگهاوس الکتریک (Westinghouse Electric Company) نمی‌تواند با شرایطی که روس اتم ارائه می‌دهد رقابت کند.

رشد سود روس اتم از قراردادهای خارجی

شرکت دولتی روس اتم قادر است تا 90 درصد از هزینه پروژه‌های هسته‌ای را تامین مالی کند و بازپرداخت آن طی چند دهه با حداقل نرخ بهره انجام شود. محمد تمیم، مشاور سابق انرژی بنگلادش، گفته است که شرایط مالی جذاب‌تر به روس اتم کمک کرد تا برنده این مناقصه شود.

به گفته اسلیویاک، چنین شرایط مطلوبی «برای کشورهای فقیرتر با رتبه اعتباری پایین که نمی‌توانند چنین تامین مالی را از جای دیگری تضمین کنند، حیاتی است.»

 برای روپور، ونش‌اکونوم‌بانک روسیه - یک نهاد دولتی که به عنوان یک ابزار ویژه برای حمایت از پروژه‌های اولویت‌دار مسکو استفاده می‌شود - وامی به ارزش ۱۱.۳۸ میلیارد دلار آمریکا اعطا کرد که تقریباً کل هزینه پروژه را پوشش می‌دهد. این وام دارای دوره تنفس ۱۰ ساله است و نرخ بهره متغیر است اما از ۴ درصد در سال تجاوز نمی‌کند.

اما حتی وام‌های ارزان قیمت نیز باید بازپرداخت شوند و این می‌تواند برای خریداران راکتور به مشکل تبدیل شود و اهرم فشار دیگری برای روسیه باشد.

چالش غرب برای صادرات فناوری هسته‌ای

تامین مالی پروژه‌های هسته‌ای یکی از بزرگترین چالش‌های شرکت‌های غربی است. بسیاری از بانک‌های توسعه غربی که دارای منابع کافی برای ابر پروژه‌های هسته‌ای هستند، مانند بانک جهانی یا بانک توسعه آسیا، به دلیل مخالفت سهامداران کلیدی از جمله آلمان، به طور خاص از تامین مالی هسته‌ای امتناع می‌کنند. این بانک در بیانیه‌ای اعلام کرد: «ایمنی تأسیسات هسته‌ای و عدم اشاعه در حوزه تخصص بانک جهانی نیست.»

تحرکاتی در ایالات متحده برای اعمال فشار به سهامداران بانک برای تجدید نظر به خاطر نگرانی‌ها از تسلط روسیه و چین بر این صنعت جهانی وجود دارد، اما بیش از ۶۰ سال از آخرین تأیید بانک جهانی برای تامین مالی یک پروژه انرژی هسته‌ای می‌گذرد.

بر اساس گزارش‌های سالانه، پروژه‌های خارجی روس اتم - از جمله ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای، صادرات اورانیوم غنی شده و سایر ابتکارات - تقریباً نیمی از کل درآمد آن را تشکیل می‌دهد. این شرکت در سال ۲۰۲۳ از این پروژه‌ها 16 میلیارد دلار درآمد کسب کرد که نسبت به 12 میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. این درآمد در طول دهه گذشته بیش از دو برابر شده است. با این حال، هزینه‌های عملیاتی و سهم دولت، بخش عمده‌ای از درآمدهای روس اتم را بلعیده و سود خالص این ابر شرکت را به ۲ تا ۳ میلیون دلار در سال می‌رساند.

بر اساس استراتژی توسعه شرکت، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ کل درآمد روس اتم به بیش از ۵۶ میلیارد دلار برسد که بیش از دو برابر سطح فعلی است. این سند بیان می‌کند که این رشد عمدتاً ناشی از پروژه‌های خارجی، به ویژه در آفریقا خواهد بود.

فراتر از گرفتار شدن در حوزه نفوذ کرملین، جامعه مدنی بنگلادش بیم آن را دارد که توافق با روس اتم فرصت‌هایی برای فساد ایجاد کرده باشد.

منتقدان می گویند بنگلادش به جای ایجاد وابستگی به انرژی هسته‌ای گران‌قیمت و بالقوه خطرناک روسیه، بهتر بود این پول را صرف انرژی خورشیدی و بادی تولید داخل کند که هزینه‌های آن در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته است.

نگرانی از پیشروی روس اتم در منطقه تنها مختص به فعالان محلی نیست. نگرانی‌های غرب درباره نفوذ این شرکت به جنوب جهانی نیز افزایش یافته است. کاترین هاف، دستیار سابق انرژی هسته‌ای در وزارت انرژی ایالات متحده، می‌گوید بازسازی زنجیره تأمین هسته‌ای باثبات و احیای رهبری در بخش هسته‌ای جهانی برای ایالات متحده و متحدانش حیاتی است. اما او می‌افزاید این کار ممکن است یک دهه طول بکشد.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، موضعی نرم‌تر اتخاذ می‌کند، چرا که این سازمان «تولید انرژی هسته‌ای را سیاسی نمی‌کند.» گروسی می‌گوید: «ماموریت من این است که اطمینان حاصل کنم استفاده از انرژی هسته‌ای به روشی امن، مطمئن و بدون اشاعه انجام شود.»

اما در حالی که بحث‌ها در غرب ادامه دارد، روس اتم در حال حاضر در مورد ساخت دومین نیروگاه در بنگلادش مذاکره می‌کند. محمد حسین، مدیر وزارت نیروی این کشور، می‌گوید که این روابط همچنان ادامه خواهد داشت و روسیه «شریکی ضروری» است.