چگونه انحلال پ‌ک‌ک موازنه قوای شام و آناتولی را دگرگون می‌کند؟

به گزارش اکوایران، پیامدهای فراخوان عبدالله اوجالان، بنیان‌گذار حزب کارگران کردستان (PKK)، برای انحلال این گروه نه‌تنها در ترکیه، بلکه در سراسر منطقه همچنان در حال گسترش است.

تحولات در ائتلاف‌های سوریه که نمونه‌ آن توافق اخیر میان نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) تحت رهبری کردها و دولت سوریه است، نشان می‌دهد که پیام اوجالان محدود به یک موضوع داخلی نیست، بلکه فرصتی حیاتی را فراهم می‌کند که می‌تواند از سیاست‌های امنیتی ترکیه تا جایگاه آینده‌ بازیگران کرد را بازتعریف کرده و مرحله‌ بعدی معادلات قدرت منطقه‌ای را شکل دهد.

به گزارش الجزیره، اوجالان، در بیانیه‌ای که اواخر فوریه از زندان ترکیه منتشر شد، از پ‌ک‌ک خواست که «کنگره خود را برگزار کند و تصمیم بگیرد. همه گروه‌ها باید سلاح‌های خود را زمین بگذارند و پ‌ک‌ک باید خود را منحل کند.»

رهبری پ‌ک‌ک که مقر فرماندهی آن در کوه‌های قندیل عراق قرار دارد، در پاسخ به این فراخوان اوجالان، اعلام کرد که یک آتش‌بس یک‌جانبه برقرار می‌کند، اما تصمیم‌گیری نهایی درباره‌ انحلال، خلع سلاح و سایر مسائل به زمانی پس از برگزاری کنگره، در یک یا دو ماه آینده، موکول خواهد شد. ترکیه همچنان بر موضع خود مبنی بر انحلال بدون قید و شرط تمامی گروه‌های وابسته به پ‌ک‌ک، از جمله شاخه‌های سوری آن، پافشاری می‌کند.

درگیری چند دهه‌ای پ‌ک‌ک با ترکیه تاکنون بیش از ۴۰۰۰۰ کشته بر جای گذاشته است. اوجالان، علاوه بر اینکه رهبر ایدئولوژیک این جنبش است، تا زمان دستگیری‌اش در سال ۱۹۹۹ رهبری شاخه‌ نظامی این گروه را نیز بر عهده داشت. ترکیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا پ‌ک‌ک را یک سازمان تروریستی می‌دانند.

اگرچه اوجالان در گذشته از آتش‌بس حمایت کرده بود، اما این نخستین بار است که مستقیماً خواستار پایان کامل موجودیت پ‌ک‌ک شده است. دلیل این تغییر احتمالاً به تحولات در جنبش‌های سیاسی کردی، راهبردهای دولت ترکیه و تحولات گسترده‌تر منطقه‌ای، به‌ویژه تغییرات پویای سوریه، مرتبط است.

حذف «عامل ترس» کردی

کاهش ارزش استراتژیک مبارزه مسلحانه با رشد بازیگران سیاسی کرد همزمان شده است و نقش پ‌ک‌ک را به‌عنوان یک «عامل ترس» در سیاست ترکیه تضعیف کرده است.

این گروه که زمانی نقشی کلیدی در بسیج آرای ملی‌گرایان به نفع حزب عدالت و توسعه ایفا می‌کرد، اکنون با کاهش نفوذ خود مواجه است، در حالی که سیاست‌های حامی کردها در حال گسترش هستند.

حزب دموکراتیک خلق‌ در ژوئن ۲۰۱۵ توانست با عبور از حد نصاب ۱۰ درصدی، کرسی‌های پارلمانی را کسب کند، موفقیتی که احزاب کرد پیش‌تر تنها از طریق نامزدهای مستقل به آن دست یافته بودند.

امروز، این حزب که اکنون به نام حزب برابری و دموکراسی خلق‌ شناخته می‌شود، نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخابات ایفا می‌کند، چرا که آرای کردها به عاملی تأثیرگذار در صحنه‌ سیاسی ترکیه تبدیل شده است.

در چنین شرایطی، فراخوان اوجالان برای انحلال پ‌ک‌ک تلاشی است برای گسترش فضای نمایندگی سیاسی کردها در چارچوب نظام دموکراتیک ترکیه.

بسیج سیاسی کردها از طریق احزاب، به ابزاری قوی‌تر و تأثیرگذارتر از مبارزه مسلحانه تبدیل شده است. بااین‌حال، این روند بدون مانع نبوده است، زیرا محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی دولت ادامه دارد.

به‌عنوان نمونه، صلاح‌الدین دمیرتاش، رهبر پیشین حزب دموکراتیک خلق‌ و نامزد سابق ریاست‌جمهوری، همچنان در زندان به‌سر می‌برد و سیاستمداران و فعالان کرد که دولت آن‌ها را به ارتباط با پ‌ک‌ک متهم می‌کند، با احکام سنگین تحت قوانین «ضدتروریسم» روبه‌رو هستند.

پس از انتخابات شهرداری‌های ۲۰۲۴، دولت بار دیگر در برخی مناطق کردنشین سرپرستان دولتی را جایگزین شهرداران منتخب از حزب برابری و دموکراسی خلق‌ کرد و مانع از به قدرت رسیدن نامزدهای منتخب شد.

بااین‌حال، این محدودیت‌ها ممکن است با عادی‌سازی تدریجی سیاست‌های حامی کردها کاهش یابد. این روند می‌تواند با حذف برچسب «تروریستی» از جنبش گسترده‌تر کردها و تدوین روایتی جدید که نمایندگان سیاسی کردها را به‌عنوان بازیگران رسمی به رسمیت بشناسد، به تحقق برسد.

منافع ترکیه

برای حزب عدالت و توسعه، تثبیت حمایت انتخاباتی نیازمند ایجاد توازنی حساس میان پاسخ‌گویی به مطالبات کردها و جلب آرای آن‌ها، و در عین حال حفظ حمایت ملی‌گرایان ترک است.

اگر این ابتکار برای مذاکره با پ‌ک‌ک صرفاً توسط رجب طیب اردوغان، و بدون دخالت دولت باغچلی، رهبر حزب حرکت ملی‌گرا که همواره با هر راه‌حلی جز راهکار نظامی مخالف بوده هدایت می‌شد، مخالفت ملی‌گرایان بسیار شدیدتر می‌بود.

اما با دعوت باغچلی از عبدالله اوجالان برای سخنرانی در پارلمان و حمایت از «حق امید»، حرکتی که از آزادی افرادی مانند اوجالان که ۲۵ سال زندانی بوده‌اند حمایت می‌کند، و همچنین ورود به گفت‌وگو با سیاستمداران حزب برابری و دموکراسی خلق که پیش‌تر آن‌ها را «تروریست» خوانده بود، دولت توانسته از پیش، مقاومت جناح‌های تندرو را مهار کند و گذار سیاسی را ممکن‌تر سازد.

یک فرآیند صلح موفقیت‌آمیز می‌تواند حمایت کردهایی را که پس از شکست مذاکرات صلح ترکیه و پ‌ک‌ک در سال ۲۰۱۵ و چرخش دولت به سمت ملی‌گرایی ترک، از عدالت و توسعه فاصله گرفته بودند، دوباره احیا کند و همچنین نسل جدیدی از رأی‌دهندگان کرد را جذب کند.

از سوی دیگر، مخالفت‌های داخلی در ترکیه همچنان عامل غیرقابل‌پیش‌بینی است. جناح‌های تندرو در دولت و محافل ملی‌گرا احتمالاً در برابر هرگونه امتیازدهی به سیاستمداران کرد مقاومت خواهند کرد.

در سطح بین‌المللی، «مسئله کردها» همواره مانعی در روابط خارجی ترکیه، به‌ویژه با متحدان غربی و اتحادیه اروپا بوده است. ترکیه همچنان نامزد عضویت در اتحادیه اروپا است، اما مواردی همچون نقض حقوق کردها، تضعیف نمایندگی سیاسی آن‌ها، زندانی شدن سیاستمداران کرد و حمایت غرب از گروه‌های کرد در جنگ علیه داعش در سوریه، همگی موجب تنش در روابط ترکیه با غرب شده‌اند.

با مدیریت فعال این گذار، آنکارا می‌تواند خود را به‌عنوان معمار «عادی‌سازی سیاست کردی» معرفی کند، که می‌تواند موقعیت آن را در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت کند.

در همین حال، این واقعیت که نه ترکیه و نه پ‌ک‌ک قادر به دستیابی به پیروزی نظامی مطلق نیستند، روزبه‌روز آشکارتر می‌شود. کاهش درگیری‌های فعال در داخل ترکیه نیز برداشت عمومی از درگیری را تغییر داده است.

عملیات نظامی ترکیه در سوریه با نام سپر فرات (۲۰۱۶-۲۰۱۷)، شاخه زیتون (۲۰۱۸) و چشمه صلح (۲۰۱۹)، صحنه نبرد را از مناطق مرزی ترکیه به شمال سوریه منتقل کرده است. درگیری میان ارتش ملی سوریه مورد حمایت ترکیه و نیروهای کرد سوری همچنان ادامه دارد.

این راهبرد، علاوه بر ایجاد مناطق تحت کنترل ترکیه، جغرافیای جنگ را تغییر داده و تهدیدات مستقیم علیه ترکیه را کاهش داده، در حالی که رقابت‌های قدرت در مناطقی مانند عفرین، رأس‌العین و تل‌ابیض را تشدید کرده است.

با این حال، انحلال پ‌ک‌ک هنوز قطعی نشده است و احزاب مخالف، به‌ویژه حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) که به‌شدت به دنبال پایان دادن به ۲۳ سال حاکمیت حزب عدالت و توسعه است، نسبت به این طرح مردد باقی مانده‌اند.

اگرچه حزب جمهوری‌خواه خلق به‌طور رسمی از حل‌وفصل مسالمت‌آمیز «مسئله کردها» حمایت می‌کند، اما به فرایندی که تحت هدایت دولت اردوغان باشد با تردید می‌نگرد، چراکه از مفاد مذاکرات پشت پرده اطلاعی ندارد.

علاوه بر این، حزب جمهوری‌خواه خلق نسبت به مشروعیت بخشیدن به فرایندی که می‌تواند جایگاه حزب عدالت و توسعه را در میان رأی‌دهندگان کرد به‌ویژه با توجه به انتخابات پیش رو تقویت کند، محتاط است.

فعلاً، حزب جمهوری‌خواه خلق موضعی منتظر و ناظر اتخاذ کرده است، زیرا تنها چیزی که تاکنون مشخص شده، قصد پ‌ک‌ک برای انحلال است، نه نحوه اجرای واقعی این تصمیم.

معادله سوریه

فراخوان اوجالان نشان‌دهنده‌ تغییری گسترده‌تر است، زیرا گروه‌های مسلح غیردولتی در سراسر منطقه تحت فشار فزاینده‌ای برای انطباق با شرایط جدید به‌منظور بقا و کسب مشروعیت قرار دارند.

در شمال سوریه، اولویت راهبردی حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) و شاخه‌ نظامی آن، یگان‌های مدافع خلق (YPG)، که نیروی اصلی در نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) مورد حمایت ایالات متحده است، حفظ موقعیت سرزمینی و سیاسی آن‌هاست.

حزب اتحاد دموکراتیک که در سال ۲۰۰۳ به‌عنوان شاخه‌ای از پ‌ک‌ک تأسیس شد، در شمال سوریه قدرت گرفت و بارها هدف عملیات نظامی ترکیه و گروه‌های تحت حمایت آنکارا، از جمله ارتش ملی سوریه قرار گرفته است.

اوجالان ممکن است به این امید اقدام کرده باشد که انحلال پ‌ک‌ک منجر به کاهش درگیری‌های مستقیم میان ترکیه و حزب اتحاد دموکراتیک شود و شاید بتواند به این حزب کمک کند تا سطحی از خودگردانی و حقوق در ساختار جدید دولت و قانون اساسی سوریه را حفظ کند.

گامی مهم در این مسیر روز دوشنبه و زمانی برداشته شد، که نیروهای دموکراتیک سوریه در دمشق توافقی را با احمد الشرع، رئیس‌جمهور موقت سوریه، امضا کرد که بر اساس آن نیروهای این گروه با ارتش سوریه ادغام شده و در چندین حوزه‌ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همکاری خواهند کرد.

اینکه آیا این توافق برای متقاعد کردن ترکیه به توقف درگیری با نیروهای دموکراتیک سوریه کافی خواهد بود، به جزئیات توافق و نحوه‌ی اجرای آن بستگی دارد. تاکنون، اردوغان از این توافق حمایت کرده و تأکید کرده است که اجرای کامل آن به امنیت و ثبات سوریه کمک خواهد کرد و برای تمام سوری‌ها مفید خواهد بود.

بیانیه‌های عمومی وزیر خارجه ترکیه، هاکان فیدان، نشان داده است که ترکیه قصد دارد شرایط پذیرش اتحاد دموکراتیک در ساختار جدید سوریه را به نحوی شکل دهد که شامل موارد زیر باشد: حذف عناصر خارجی پ‌ک‌ک از سوریه، انحلال رهبری نظامی یگان‌های خلق، ادغام اتحاد دموکراتیک در دولت سوریه، اما بدون جناح‌های مسلح یا جاه‌طلبی‌های سرزمینی.

گام‌های بعدی چیست؟

حل‌وفصل «مسئله کردها» می‌تواند نفوذ دیپلماتیک ترکیه را افزایش دهد، به‌ویژه در برابر بازیگران اروپایی و آمریکایی که از سیاست‌های ترکیه علیه کردها در داخل و کشورهای همسایه انتقاد کرده‌اند.

یک روند پایدار می‌تواند تنش‌ها با عراق و سوریه را نیز کاهش دهد، جایی که عملیات نظامی ترکیه علیه گروه‌های کردی باعث ایجاد تنش شده است. این امر می‌تواند همکاری امنیتی و اقتصادی ترکیه با بغداد و دولت جدید دمشق را تقویت کند.

در حالی که گام‌های قانونی نقش مهمی در تسهیل این گذار ایفا خواهند کرد، یک نقشه راه مشخص با اصلاحات حقوقی، سیاسی و اجتماعی ضروری است.

تمرکز اصلی به‌زودی بر آینده‌ جنگجویان پ‌ک‌ک معطوف خواهد شد. بر اساس بحث‌های عمومی در ترکیه، چندین مسیر احتمالی مطرح شده است؛ برخی ممکن است عفو قانونی دریافت کرده و از حمایت‌های ادغام مجدد برخوردار شوند. برخی دیگر ممکن است در ساختارهای سیاسی مشروع کردی جذب شوند. رهبران ارشد این گروه ممکن است به کشورهای ثالث منتقل شوند، که عراق می‌تواند یکی از مقصدهای احتمالی آن‌ها باشد.

اما در نهایت، پایداری این روند به اصلاحات دموکراتیک معنادار، گسترش حقوق فرهنگی و سیاسی، حفظ آزادی‌های مدنی و تدوین یک چارچوب قانون اساسی جدید دموکراتیک به‌عنوان پایه‌ای برای یک نظم سیاسی فراگیرتر بستگی دارد.

با این حال، بر اساس اظهارات مقامات ترکیه، چشم‌انداز کنونی شامل هیچ‌یک از این اصلاحات بنیادین نیست.

اینکه چگونه انحلال پ‌ک‌ک بدون این تغییرات اساسی امکان‌پذیر خواهد بود، همچنان یک پرسش بی‌پاسخ است. برای نیروهای پ‌ک‌ک، یک چارچوب قانونی برای خلع سلاح، خروج از مبارزات نظامی و ادغام در جامعه ضروری خواهد بود.

برخی از چهره‌های حزب DEM خواستار تسریع روند به‌منظور تحکیم جایگاه سیاسی خود و کسب امتیازات برای هوادارانشان هستند. از سوی دیگر، سیاستمداران حزب عدالت و توسعه ممکن است با انگیزه‌های انتخاباتی، به دنبال راه‌حلی باشند که تنش‌ها را خنثی کند، اما بدون ارائه امتیازات اساسی.

آتش‌بس پ‌ک‌ک یک گام مهم اولیه است، اما بقای بلندمدت آن به نحوه‌ نهادینه‌سازی آن بستگی دارد.

یک توافق صرفاً تاکتیکی یا عجولانه نمی‌تواند یک راه‌حل پایدار را فراهم کند.

همچنین مهم است که درک کنیم هیچ فرآیند صلحی نمی‌تواند بر اساس خواسته‌های غیرقابل انعطاف یا یک نقشه راه آرمانی و بدون اصطکاک بنا شود.

صلح پایدار نیازمند راه‌حل‌های عمل‌گرایانه، گام‌های تدریجی و پذیرش این واقعیت است که مذاکرات با موانع، تضاد منافع و لزوم امتیازدهی متقابل همراه خواهد بود.