به گزارش اکوایران، چشم‌انداز احیای توافق هسته‌ای با ایران به شکلی جدی تغییر کرده است؛ توافقی که ماه مارس گذشته شاید در باب احیای آن امیدهایی وجود داشت، ژوئیه تحقق آن به صفر رسید، پس از ماه اوت پنجره‌ای نیمه‌گشوده شد و سپتامبر همان روزنه هم بسته شد. حتی متن پیشنهادی اتحادیه اروپا که هدفش سازش میان طرفین این توافق بود نیز نتوانست گره‌های برجامی را باز کند.

میزان تاثیرگذاری اختلاف‌های ماهوی در تداوم رایزنی‌های برجامی

از آوریل 2021، طرف‌های برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام، به دنبال احیای توافقی بودند که دونالد ترامپ در ماه می 2018 به شکلی یکجانبه از آن خارج شد. هشت دور رایزنی در وین از سر گرفته شد؛ رایزنی‌هایی که به شکلی مستقیم میان ایران و تروئیکای اروپا، روسیه و چین جریان داشت و نمایندگان آمریکا به شکلی غیرمستقیم و با تکیه بر دیپلماسی «شاتلی» در آن مشارکت داشتند. با این همه مارس 2022 پس از پاسخ ایران به اصلاحات اعمالی ایالات متحده در متن پیشنهادی اتحادیه اروپا به ناگاه رایزنی‌ها به بن‌بست رسید؛ پس از آن اختلاف‌های فنی میان تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برجسته‌تر شد و به‌واسطه عدم عقب‌نشینی تهران از خطوط قرمز ترسیمی‌اش و همچنین متغیرهای دیگر، تنش میان تهران و بلوک غرب اوج گرفت؛ تنشی که ماحصل آن تصویب دو قطعنامه در شورای حکام بود و دور تازه‌ای از تحریم‌ها.

در همین راستا شاید رخدادهایی که ماه‌های مارس و آگوست در فرایند گفت‌وگوهای برجامی رخ داد را بتوان گزاره‌هایی توصیف کرد که موجب شد برجام به کما برود. اکوایران در همین راستا با «صادق گل عنبری»، تحلیلگر مسائل سیاست خارجی و بین‌المللی، برای ریشه‌یابی آنچه در دو ماه مورد اشاره گذشت و فرایند رایزنی‌ها را به شکل منفی تحت تاثیر قرار داد، گفت‌وگو کرده است.

سایه سنگین نبرد اوکراین بر رایزنی‌های هسته‌ای

گل‌عنبری در پاسخ به پرسش اکوایران درباره آنچه غرب مدعی است که در هسته اصلیِ بن‌بستِ ایجاد شده، خواسته‌های تهران قرار دارد - خواسته‌ها و مطالبه‌هایی که واشنگتن و تروئیکای اروپایی قادر به تحققش نیستند - گفت: طبیعتا همزمان با بررسی متن پیشنهادی اتحادیه اروپا، یعنی متنی که سه‌بار در مسیر رفت و برگشت در بروکسل قرار گرفت، ایران و غرب و بویژه ایالات متحده با چالش‌هایی ماهوی جدی روبرو بودند.

با این همه، به باور این کارشناس بین‌الملل متغیرهایی فراتر از اختلاف‌های ماهوی و فنی میان ایران و غرب موجب توقف و به بن‌بست رسیدن رایزنی‌ها تا به امروز شده است. گل عنبری در ادامه گفت که مهمترین متغیر مداخله‌گری که مسیر گفت‌وگوهای برجامی را تغییر داد، جنگ اوکراین بود.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل در پاسخ به سوال اکوایران مبنی بر اینکه جنگ اوکراین به چه شکل رایزنی‌های برجامی را تحت تاثیر قرار داد، گفت: در ابتدا باید یادآور شوم که جنگ اوکراین بزرگترین نبرد در سطح جهان بعد از جنگ جهانی دوم محسوب می‌شود؛ از همین رو با آغاز این جنگ تمام پرونده‌هایی که غرب و روسیه در باب آن و فارغ از اختلاف‌ها با یکدیگر همکاری داشتند، متوقف شد از جمله برنامه هسته‌ای ایران که روسیه یکی از طرفین آن بود.

چرا روسیه به یک مانع تبدیل شد؟

به گفته گل عنبری، روسیه تا پیش از آغاز جنگ اوکراین، در جریان رایزنی‌های برجامی نقش میانجیگر و تسهیل‌کننده رایزنی‌ها را ایفا می‌کرد اما با آغاز جنگ علیه اوکراین و افزایش تنش میان این بازیگر و غرب بالاخص ایالات متحده، مسکو رویکرد خود را تغییر داد؛ از همین رو فضا برای همکاری و میانجیگری پایان یافت.

این تحلیلگر مسائل بین‌المللی تاکید کرد: با آغاز نبرد در اوکراین روسیه در عرصه جهانی در موقعیتی دشوار قرار گرفت؛ بالاخص آنکه از جانب غرب و ایالات متحده تهدید به تحریم شده بود. به همین دلیل مسکو تلاش کرد تا با توسل به راهکارهای متفاوت، تمرکز غرب را از جنگ در اوکراین منحرف کرده و این گروه از بازیگران را درگیر چالش‌های دیگر کند. طبیعتا برنامه هسته‌ای ایران و عدم دستیابی طرفین به نتایج مطلوب می‌توانست یکی از همین گزینه‌ها باشد؛ گزینه‌ای که زمینه‌ساز تنش در منطقه‌ای پرآشوب است.

گل عنبری در ادامه گفت، اگر رایزنی‌های احیای برجام به نتیجه می‌رسید، طبیعا خواسته روس‌ها محقق نمی‌شد. بدین معنا که غرب از باب برنامه هسته‌ای ایران آرام می‌گرفت و می‌توانست بیش از هر زمان دیگر کرملین را تحت فشار قرار دهد.

کرملین نمی‌خواست در بازی انرژی بازنده باشد

گل‌عنبری در پاسخ به سوال اکوایران در باب نزدیکی تهران و مسکو و فراتر از آن همکار‌های ادعایی نظامی دو بازیگر گفت طبیعتا ایران و روسیه همانگونه که در بسیاری از حوزه‌ها منافعی مشترک دارند، در حوزه‌های دیگر منافعشان در تقابل با یکدیگر قرار دارد، از جمله در حوزه انرژی. طبیعتا اگر توافق هسته‌ای حاصل می‌شد و فرایند به گونه‌ای تعریف می‌گشت تا تحریم‌های اعمالی برداشته شود، در حدود روزانه 3 میلیون بشکه نفت ایران وارد بازارهای جهانی می‌شد و بدین طریق بهای نفت تحت تاثیر قرار می‌گرفت و تحریم‌های نفتی که قرار بود آمریکا اعمال کند، بیش از بیش روس‌ها را تحت فشار قرار می‌داد و غربِ وابسته به انرژی روس‌ها را آسوده می‌کرد. این همان مقوله‌ای بود که مسکو نمی‌خواست محقق شود. چنین گزاره‌ای برای مسکو خوشایند نبود.

گل عنبری گفت: آگوست در جریان رایزنی‌های غیر‌مستقیم در قطر و بعد از آن، اختلاف‌های ماهوی به جای خود باقی ماند. با این همه، ایران، آمریکا و تروئیکای اروپا در ارتباط با تحریم‌ها و تضمین‌ها به جمع‌بندی‌هایی دست یافته بودند، هرچند اختلاف‌ها به شکلی کمرنگ وجود داشت. اما در میان مسائل ماهوی شاید مهمترین مانع برای دستیابی به توافق، اختلاف‌های پادمانی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی بود. تهران خواهان بسته شدن پرونده برنامه هسته‌ای‌اش بود و غرب و نهاد ناظر اتمی تاکید داشت که ایران باید به سوال‌های باقیمانده آژانس پاسخ دهد.

چرایی انفعال آمریکا

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل در پاسخ به اکوایران درباره اینکه اختلاف‌ها در باب مسائل فنی تا چه اندازه در توقف رایزنی‌ها موثر بود، پاسخ داد: سپتامبر اختلاف میان ایران و نهاد ناظر اتمی برجسته شد و این موضوع فنی به مهمترین مانع بدل گشت.

با این همه، او بار دیگر تاکید کرد که جنگ اوکراین تاثیر بیشتری در توقف رایزنی‌ها گذاشت. هرچند باید گفت که جنگ اوکراین در کنار متغیرهای دیگر چون انتخابات میان دوره‌ای آمریکا و انتخابات اسرائیل روند رایزنی‌های هسته‌ای را به شکل منفی تحت تاثیر قرار داد.

گل عنبری در باب چگونگی تاثیر این دو متغیر تاکید کرد، علاوه بر موانع فنی و موانع بیرونی چون جنگ در اوکراین، طبیعتا در نوامبر دموکرات ها بیش از همه بر برد در کارزار متمرکز بودند و به واسطه اصرار ایران بر مواضعش و بی نتیجه دانستن رایزنی ها، مصمم شدند تا گفتگوها را حداقل تا پایان انتخابات میان دوره ای متوقف کرد. ایالات متحده همچنین نمی خواست تا در آن بازه زمانی زمینه برای آن که بنیامین نتانیاهو در موضعی مطلوب قرار بگیرد، توافق با ایران با آن شکلی که مطلوب تهران بود، حاصل شود.دولت بایدن تمایل داشت تا با یائیر لاپید، نخست وزیر پیشین اسرائیل و رقیب نتانیاهو و چپ های اسرائیل همکاری داشته باشد. به همین دلیل ایالات متحده به اصلاحات درخواستی ایران پاسخی نداد و از همان زمان عملا رایزنی ها با تشدید جنگ اوکراین و اتهامات فزاینده اروپا به ایران مبنی بر در دخالت در این جنگ متوقف شد. از این جهت به نوعی حتی مواضع اروپایی ها تندتر از آمریکایی ها شده است. به هر حال، جنگ اوکراین یک مساله امنیت ملی برای کل اروپاست و از این رو باور اروپا مبنی بر این که ایران به روسیه کمک تسلیحاتی می کند، موجب تشدید مواضع اروپایی ها شده است و این خود بر اراده آنها برای رسیدن به توافق در مذاکرات هسته ای کاسته است. کما این که گفته می شود که توقف این کمک ها را شرط از سرگیری مذاکرات قرار داده اند.