کسری بودجه و ترفند حکومت ها

تورم در کشور ما به بیماری مزمنی تبدیل شده است. در حقیقت طی چهار دهه گذشته فقط در چهار سال نرخ تورم در ایران تک رقمی بوده است، که غیر از سال 1364 که این نرخ به 6.9 درصد رسید، در سه سال دیگر از این چهار سال نیز، نرخ تورم 9 درصد یا بالاتر بوده است. میانگین سالیانه نرخ تورم از سال 1358 تا کنون بیش از 20 درصد در سال بوده است[1].

بی تردید اقتصاددانی را نمی توان یافت که زیان های تورم دورقمی ما را دست کم بگیرد یا ضرورت مهار آن را واجد اولویت نداند. مردم کوچه و بازار هم با کاهش قدرت خرید درآمدها و کوچک شدن سفره هایشان، این پدیده نامیمون را لمس می کنند و از آن بیزارند. یکی از اقتصاد دان های برجسته کشور  در مصاحبه ای تورم مزمن کشور ما را به "ویروسی" تشبیه کرده که به جان اقتصاد ما افتاده و با افزایش هزینه‌های مبادلاتی و تبدیل دولت به یک نهاد پیش‌بینی‌ناپذیر، به اقتصاد کشور لطمه زده است. وی تاکید می کند که "تورم مزمن و بالا به‌عنوان عامل تضعیف رشد اقتصادی مطرح نیست، بلکه این عامل موجب تخریب رشد اقتصادی] کشور ما] شده است" [2] .

گرچه ساختار معیوب اقتصاد و عوامل منبعث از آن  در تورم مزمن کشور ما نقش اساسی دارند، اما به جرات می توان گفت که مهم ترین علت بلا واسطه این بیماری جان سخت، کسری بودجه دولت ها و شیوه تامین مالی این کسری ها است. بر خلاف کشورهای پیشرفته، که کسری های بودجه از طریق فروش اوراق قرضه دولتی (یعنی وام گرفتن دولت از مردم) تامین مالی می شود، و در نتیجه بار تورمی چندانی ندارد، در کشور ما این کسری ها عمدتا با وام گرفتن از بانک مرکزی (که مردم آن را "چاپ پول" می نامند) ، و یا از بانک ها (از جمله با مجبور کردن آنها به تامین مالی پروژه‌ها و شرکت‌های دولتی، پرداخت طلب گندم کاران و...)  جبران می شود و بر بدهی دولت به بانک ها می افزاید. نتیجه هر دو روش در نهایت، افزایش نقدینگی و (با توجه به نرخ کند رشد تولید) تورم خواهد بود. [3]

سوال اساسی تر این است که چرا دولت های ما همواره کسری بودجه دارند و به عبارت دیگر بیش از درامدشان خرج می کنند. البته در شرایط کنونی شدت گرفتن تحریم ها و کاهش درآمدهای نفتی وضعیت را دشوار کرده، اما واقعیت این است که حتی در زمانی که نفت می فروختیم و پولش را هم می گرفتیم، معمولا بودجه های سالیانه ما در عمل با کسری مواجه می شد. تشریح جزئیات علل فزونی مخارج بر درآمدهای دولت در فرصت این مقاله نیست. کافی است اشاره کنیم که دولت فربه شده و نان خور بسیار دارد، شرکت های دولتی زیان می دهند (و بخش بزرگی از درآمدها را هم می بلعند)، بسیاری از نهادهای پر درآمد اساسا مالیات نمی دهند، خصولتی های پر قدرت از مالیات می گریزند، "اقتصاد سایه" گسترده ما هم که بنا بر تعریف از دسترس مالیات ستانان خارج است. اگر فساد فراگیرکشورمان (رتبه 138 در میان 180 کشور) را نیز به این مشکلات اضافه کنیم، در می یابیم که چرا مخارج دولت زیاد است و دریافت های مالیاتی آن اندک [4] .

***

با این همه نباید تصور کرد که توسل به "چاپ پول" برای تامین مالی کسری بودجه از ابداعات دولت های ما یا حتی پدیده ای جدید است. در طول تاریخ، به ویژه در سده های میانه، حکام و پادشاهان مختلف نیز اغلب با آنچه که می توان "کسری بودجه" نامید مواجه بودند، یعنی خرجشان از دخلشان بیشتر بود، و شیوه کم و بیش مشابهی نیز برای جبران این کسری به کار می گرفتند.

یادمان باشد که پول های کاغذی، که فاقد ارزش ذاتی هستند و "پول نشانه ای" [5] نامیده می شوند، صرفنظر از چند استثناء، پدیده نسبتا جدیدی در تاریخ هستند. پیش از آن و در طول تاریخ، پول در نقاط مختلف جهان به صورت سکه هائی بود که از طلا، نقره و یا مس برای معاملات بزرگ و کوچک  مورد  استفاده قرار می گرفتند. سکه ها واجد ارزش ذاتی بودند و ارزش هر سکه بستگی به وزن و عیار فلزی داشت که از آن ساخته شده بود.  معمولا سکه ها، به ویژه سکه های طلا و نقره، نوشته هائی روی خود داشتند و به مهر پادشاه یا حکام مناطق مختلف ممهور بودند.

در این شرایط حکومتی را در نظر آورید که بر اثر چند سال جنگ ، یا به سبب دست و دلبازی  پادشاه و اختلاس "اطرافیان" و یا به دلیل کاهش مالیات و خراج ناشی از خشکسالی و فقر مردم، گرفتار دخل و خرج نامتعادل شده است. در این حکومت مداخل پاسخگوی مخارج نبود و به اصطلاح امروزی "کسری بودجه" وجود داشت. اگر روش های معمول کاهش هزینه ها یا افزایش درآمدها عملی نمی بود (مثلا توقف هزینه های جنگ مقدور نبود، یا مهار ولخرجی و اختلاس اطرافیان قدرتمند خطر نوعی کودتا را در پی داشت، و یا افزایش مالیات و خراج، شورش های مردمی را محتمل می ساخت)، حکومت خود را با بحرانی ظاهرا علاج ناپذیر مواجه می دید. در این شرایط قاعدتا برای مغزهای جوینده و خلاق، پی بردن به این ترفند که با جایگزینی چند درصد مس به جای نقره در سکه های نقره ای، می توان موجودی خزانه را به سرعت افزایش داد، نباید چندان دشوار بوده باشد.

جایگزینی طلا و نقره موجود درسکه های رایج، با فلزات و آلیاژهای کم ارزش تر(که البته مخفیانه و بدون تغییر در نام و قیافه سکه ها صورت می گرفت) به طور معجزه آسائی شکاف میان خرج و دخل حکومت را پر می کرد و مشکل موجود را فیصله می داد. تاثیر ماندگار تر این ترفند، افزایش عمومی قیمت ها (تورم) بود که البته مدتی بعد تحقق می یافت. از آنجا که سکه های جدید و کم ارزش تر، همان عنوان و همان شکل و شمایل سکه های قبلی را داشتند، تغییر ماهوی آنها تا مدتی مخفی می ماند. اما نه برای همیشه. دیر یا زود راز سکه های جدید برملا می شد. شاید به واسطه شایعاتی که از ضرابخانه سرچشمه می گرفت و شاید  هم از سوی بازرگانان شکاکی که عیار سکه های جدید را آزموده بودند. در هر حال ازدیاد سکه های در گردش و افزایش تقاضائی که در بازار پدید می آمد (و عامل افزایش قیمت ها نیز همین بود) می توانست خود موجبی برای هشیاری صرافان یا بازرگانان گوش به زنگ باشد.

در این شرایط، نخستین واکنش مشهود در بازار، جایگزینی سکه های جدید به جای سکه های قدیمی در معاملات بود. با سرعتی اعجاب انگیز، سکه های با ارزش تر قدیم از گردش خارج و در صندوق صرافان پنهان می شدند و یا مستقیما راه خود را به خزانه می یافتند تا تبدیل به سکه های جدید، البته به تعداد بیشتر شوند. رواج سکه های جدید، با ارزش ذاتی کمتر اما به تعداد بیشتر، موجب افزایش قیمت همه کالاهای دیگر نسبت به سکه ها می شد.

خلاصه اینکه مقامات حکومتی، به برکت این سیاست که "غش در عیار" نامیده می شد، بخشی از تولید اجتماعی را از دست مردم درآورده و خود تصاحب کرده بودند. آنچه که واقعا رخ می داد این بود که به اندازه افزایش معجزه آسای درآمدهای حاکمان، از مردم خراج یا مالیات گرفته شده بود. مالیاتی اعلام نشده، اجباری و فراگیر. اگر حکومت، به یمن در دست داشتن سکه های بیشتر می توانست مثلا 10 درصد بیش از گذشته در بازار خرید کند، با فرض ثابت ماندن تولید، قاعدتا این خرید اضافی باید معادل کاهش سهم شهروندان بی خبر از همه جا از تولید اجتماعی باشد و به بیان ساده تر، اضافه خرید و مخارج حکومت از کیسه شهروندان رفته بود. محمل این انتقال قدرت خرید نیز البته همان افزایش عمومی قیمت ها (تورم)  بود که به دنبال افزایش تعداد سکه ها، و به زبان امروزی "افزایش حجم پول در گردش"، پدید می آمد. کارآمدی و جذابیت این سیاست برای حاکمان موجب شد که "غش در عیار" به مدت بیش از 1500 سال به سیاستی رایج درمیان حکمرانان بی تدبیر و کارنابلد در  سراسر جهان تبدیل شود.

با این تفاصیل، آیا دولتمردان ما، که برای جبران کسری بودجه های خود، به  دریافت وام از بانک مرکزی یا بانک ها توسل می جویند، و به بهای افزایش بی رویه نقدینگی و تورمی که به دنبال می آورد، مشکل کسری بودجه خود را حل و فصل می کنند، راز جدیدی را کشف کرده اند؟

       منابع و پانوشت ها