سیگنال مثبت وزارت عراقچی به غرب؛ قفل تحریم‌ها به دست مرد آهنین باز می‌شود؟

به گزارش اکوایران، مردی که برای وزیر امور خارجه بعدی ایران معرفی شده، در غرب به عنوان یکی از مذاکره‌کنندگان اصلی برجام شناخته می‌شود. عباس عراقچی مانند حسین امیرعبداللهیان، سلف فقید خود، کارش را به عنوان تحلیلگر سیاسی در وزارت امور خارجه آغاز کرد، اما در سلسله‌مراتب ارتقا یافت.

به نوشته سینا عَضُدی برای وبگاه استیمسون، انتصاب عراقچی باید تحولی مثبت در زمانی که تنش در منطقه بالا و رو به افزایش است، تلقی شود. او علاوه بر تجربه طولانی خود در امور بین‌الملل و مذاکرات هسته‌ای، از اعتبار قوی «انقلابی» برخوردار است که می‌تواند در صورت امتیازدهی ایران در مسائل کلیدی، تا حدی او را از انتقادهای داخلی محافظت کند.

حسین موسویان، سفیر سابق ایران در آلمان و سخنگوی مذاکرات هسته‌ای در اوایل دهه ۲۰۰۰، در مصاحبه‌ای گفت: «عراقچی یکی از حرفه‌ای‌ترین دیپلمات‌های وزارت خارجه بوده که از شهرت بسیار خوبی برخوردار است. او وابستگی به هیچ جبهه سیاسی ندارد و مورد احترام اکثر آن‌هاست».

عراقچی در سال ۱۹۶۲ در تهران و در خانواده‌ای محافظه‌کار و مذهبی از تاجران متولد شد. مانند بسیاری از جوانان ایرانی، او داوطلب جنگ ۸ساله ایران و عراق شد؛ تجربه‌ای که جهان‌بینی او را شکل داد. به عنوان مثال، او در دفاع از برنامه موشکی بالستیک ایران در کنفرانسی در سال ۲۰۱۸ گفت: «ما هنوز (جت‌های) سوپر اتانداردهای فرانسوی، تانک‌های چیفتن بریتانیایی، سلاح‌های شیمیایی آلمانی، هواپیماهای AWACS آمریکایی و دلارهای سعودی (که جنگ عراق علیه ایران را تأمین مالی می‌کردند) به خاطر داریم. برنامه موشکی ما دفاعی است»

مذاکره‌کننده هسته‌ای آینده در پایان جنگ به وزارت امور خارجه پیوست و لیسانس روابط بین‌الملل را از دانشکده روابط بین‌الملل این وزارتخانه دریافت کرد. عراقچی همچنین در سال ۱۳۷۰ فوق‌لیسانس علوم سیاسی را از دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی گرفت. عراقچی انگلیسی روان خود را در انگلستان آموخت و در سال ۱۹۹۶، تحت نظارت پروفسور دیوید مک‌لان، محقق بریتانیایی مارکسیسم، دکترای سیاست و دولت را از دانشگاه کنت دریافت کرد. پایان‌نامه عراقچی با عنوان «تکامل مفهوم مشارکت سیاسی در اندیشه سیاسی اسلامی قرن بیستم» سازگاری مفهوم غربی مشارکت سیاسی با دین در جوامع اسلامی را تحلیل می‌کند. عراقچی نتیجه می‌گیرد که اندیشه سیاسی اسلامی مدرن به دنبال آشتی حاکمیت مطلق خدا با حاکمیت مردمی بوده و با تلفیق عناصر دموکراسی غربی با اصول اسلامی، نهادهای دموکراتیک را در چهارچوب قانون اسلامی ایجاد کرده است.

این دیپلمات حرفه‌ای سمت‌های مهمی از جمله سفیر ایران در فنلاند از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ و رئیس اداره اروپای غربی وزارت امور خارجه از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۴ را بر عهده داشته است؛ زمانی که ایران برای اولین‌بار با بریتانیا، فرانسه و آلمان درباره برنامه هسته‌ای پیشرفته خود مذاکره کرد. او در سال ۲۰۰۵ به معاون امور حقوقی وزیر امور خارجه برای ارتقا یافت. در سال ۲۰۰۸، او سفیر ژاپن شد، پستی که تا سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ که مدیر امور آسیا و اقیانوسیه شد، در اختیار داشت.

سپس محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه اسبق ایران پس از پیروزی حسن روحانی در انتخابات سال ۲۰۱۳، عراقچی به معاونت خود در مذاکرات هسته‌ای برگزید. عراقچی که توسط وندی شرمن، همتای آمریکاییش «آهنین، مصمم و آرام» و متخصص در جزئیات چرخه سوخت هسته‌ای توصیف شده، نقشی کلیدی در مذاکرات داشت که در سال ۲۰۱۵ به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بین ایران، اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان انجامید.

در حالی که تهران کاملاً به این توافق پایبند بود، دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد. پس از روی کار آمدن دولت بایدن در سال ۲۰۲۱ و تلاش برای احیای این توافق، عراقچی رهبری تیم مذاکره‌کننده ایران در وین را بر عهده گرفت. گزارش‌ها حاکی از آن است که او پیش‌نویس آماده‌ای برای امضا داشت. با این حال، همانطور که روحانی در ژوئن ۲۰۲۱ و پس از ترک قدرت شکایت کرد، به عراقچی «اختیار» نهایی‌کردن توافق داده نشد. پس از پیروزی ابراهیم رئیسی، عراقچی با امیرعبداللهیان جایگزین شد و به شورای راهبردی روابط خارجی، نهادی که به رهبر انقلاب مشاوره می‌دهد، پیوست.

از زمان ترک قدرت، عراقچی همچنان از مدافعان سرسخت برجام و مذاکرات هسته‌ای بوده است. به گفته او، این توافق سه مزیت متمایز برای ایران داشت. اول، تحریم‌ها را لغو کرد. دوم، برنامه هسته‌ای ایران از جمله غنی‌سازی اورانیوم را مشروعیت بخشید. سوم، «پروژه امنیتی‌سازی» دشمنان ایران که جمهوری اسلامی را به عنوان تهدیدی جدی برای صلح جهانی نشان می‌دادند، خنثی ساخت.

در مورد روابط با آمریکا، عراقچی موضعی عمل‌گرایانه اتخاذ کرده است. او در ژانویه ۲۰۲۴ اظهار داشت تا زمانی که جمهوری اسلامی به گفتمان انقلابی و ضدامپریالیستی خود پایبند باشد، حل مسائل اساسی با آمریکا امکان‌پذیر نیست اما می‌توان اختلافات را مدیریت کرد. او گفت: «یا باید گفتمان ضدامپریالیستی را کنار بگذارید که یعنی دیگر جمهوری اسلامی نیستید و یا باید با آمریکا مقابله کنید. بنابراین حل مشکل امکان‌پذیر نیست اما مدیریت آن قابل‌تصور است».

با وجود تخصص خود، عراقچی احتمالاً با چالش‌های قابل‌توجهی در وزارت خارجه مواجه خواهد شد. وزیران خارجه ایران در شکل‌دادن سیاست خارجی کشور نفوذ محدودی دارند. آن‌ها دائماً باید خود را با نهادهای عالی و همچنین با سیاست‌های کلی نظام تنظیم کنند. ظریف در سال ۲۰۲۱ این را موازنه بین «دیپلماسی و میدان جنگ» نامید. وقتی ظریف به دلیل این سخنان مورد انتقاد تندروها قرار گرفت، عراقچی از رئیس سابق خود دفاع کرد.

در تاریخ ۱۲ آگوست، عراقچی اولویت‌های خود مقابل نمایندگان مجلس تشریح کرد و وعده دیپلماسی «جامع، فعال و مؤثر» داد. او خواستار رابطه مبتنی بر «احترام متقابل» با اروپایی‌ها و «مدیریت» خصومت با آمریکا شد. او خواستار لغو «افتخارآمیز» تحریم‌های آمریکا از طریق مذاکرات «هدفمند» و جدی است. مشابه بسیاری از مقامات دیگر ایرانی، دستورکار عراقچی خواستار «ادامه روابط قوی با چین و روسیه و گسترش همکاری با اقتصادهای نوظهور مانند هند، اندونزی، آفریقای جنوبی و برزیل» است.

در طول کارزار انتخاباتیش، مسعود پزشکیان تعهد کرد که اختلافات ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را حل کرده و با غرب تعامل کند. با این حال، پزشکیان و عراقچی نهایتاً برای مذاکره درباره برنامه هسته‌ای و بازگرداندن همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأیید رهبری نیاز خواهند داشت. استعفای ناگهانی ظریف به عنوان مشاور ارشد پزشکیان بعید است بر عراقچی تأثیر بگذارد اما می‌تواند شانس دستیابی به یک توافق هسته‌ای جدید را بیشتر تضعیف کند.

پانزده ماه آینده برای سیاست خارجی ایران و پرونده هسته‌ایش بسیار مهم خواهد بود. در اکتبر ۲۰۲۵، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که برجام را تثبیت کرد، منقضی می‌شود و امکان تجدید تحریم‌های قبلی سازمان ملل متحد از بین می‌رود. با توجه به پیشرفت‌های چشمگیر در برنامه هسته‌ای ایران و عدم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دولت رئیسی، فرانسه و انگلیس به عنوان طرف‌های برجام و اعضای دائم شورای امنیت می‌توانند تحریم‌های سازمان ملل را مجدداً اعمال کنند.

با این حال، اگر حاکمیت به پزشکیان اجازه دهد تا جدی در مورد برنامه هسته‌ای مذاکره کند، عراقچی فرد مناسب برای این کار خواهد بود. سابقه‌اش به عنوان مشاور رهبری، اعتماد او را جلب کرده است. تجربه قابل توجه عراقچی در دیپلماسی بین‌الملل و برخورد با طرف‌های غربی به این معنی است که او مهارت‌های لازم را دارد. سؤال این است که آیا به او فرصت داده خواهد شد و اینکه آیا دولت بعدی آمریکا پذیرای مذاکره خواهد بود؟