آسوشیتدپرس؛ باز شدن دوباره درهای دیپلماسی در تهران/ کمپین ترور ماموریت عراقچی را نقش بر آب می‌کند؟

به گزارش اکوایران، خبرگزاری آسوشیتدپرس با اشاره به مواضع اخیر مقامات عالی در ایران مدعی شد درها به روی مذاکرات مجدد با ایالات متحده بر سر برنامه هسته‌ای کشور که به سرعت در حال پیشرفت است، در حال باز شدن است.

دیپلماسی، بهترین راه حل

به نوشته این خبرگزاری، این اظهارات را مشابه دیدگاه‌های مطرح شده در زمان توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی در سال 2015 توصیف کرده است؛ توافقی که برنامه هسته‌ای تهران را در ازای لغو تحریم‌های اقتصادی به شدت محدود کرد. با این حال، با توجه به این‌که ریسک تنش‌ها گسترده‌تر در خاورمیانه هم‌چنان بالاست و ایالات متحده آماده انتخابات ریاست‌جمهوری در ماه نوامبر می‌شود، هنوز مشخص نیست که دولت پزشکیان چقدر فضا برای مانور دارد.

مذاکرات غیرمستقیم بین ایران و آمریکا در سال‌های اخیر با میانجی‌گری عمان و قطر صورت گرفته است. این در حالی است که در ای هفته محمد بن عبدالرحمن بن جاسم آل ثانی، نخست وزیر قطر به تهران سفر کرده و بلافاصله پس از آن، برت مک‌گورک، مشاور رئیس‌جمهور ایالات متحده در امور خاورمیانه رهسپار دوحه شد.

وزارت امور خارجه آمریکا در پاسخ به سوالی درباره این موضوع به آسوشیتدپرس گفته که ما در مورد ایران بر اساس اقدامات آنها قضاوت خواهیم کرد، نه گفتارشان. در این بیانیه آمده است: «ما مدت‌هاست گفته‌ایم که در نهایت دیپلماسی را بهترین راه برای دستیابی به یک راه‌حل مؤثر و پایدار در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران می‌دانیم. با این حال، با توجه به تشدید تنش‌های [ادعایی] ایران در سراسر جهان، از جمله تشدید تنش‌های هسته‌ای و ناکامی‌اش در همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در حال حاضر از چنین چیزی فاصله داریم». در این بیانیه آمده است: «اگر ایران می‌خواهد جدیت یا رویکرد جدیدی نشان دهد، باید تشدید تنش‌های هسته‌ای را متوقف کند و همکاری معنادار با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را آغاز کند».

تشدید تنش، تغییر دکترین اتمی و انتخابات پیش رو

از زمان فروپاشی توافق برجام، ایران تمام محدودیت‌هایی را که این توافق برای برنامه‌اش وضع کرده بود کنار گذاشته و اورانیوم را تا 60 درصد با خلوص غنی‌سازی می‌کند. هم‌زمان، دوربین های نظارتی نصب شده توسط آژانس برچیده شده و ایران از صدور ویزا برای برخی از باتجربه‌ترین بازرسان آژانس خودداری کرده است. هم‌چنین مقامات ایرانی به طور فزاینده‌ای از احتمال تغییر دکترین اتمی تهران صحبت کرده‌اند.

در همین حال، تنش بین ایران و اسرائیل در جریان جنگ اسرائیل و حماس در نوار غزه به اوج خود رسیده است. تهران پس از سال‌ها جنگ در سایه بین دو طرف، در ماه آوریل، حمله پهپادی و موشکی بی‌سابقه‌ای را علیه اسرائیل ترتیب داد که واکنشی بود به حمله اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران در سوریه که منجر به ترور دو فرمانده ارشد ایرانی و دیگران شد. اکنون ترور اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس در تهران، ایران را بار دیگر به تهدید به انتقام علیه اسرائیل برانگیخته است.

با این حال، این فقط ایران نیست که در آن رئیس‌‌جمهور جدیدی برآمده است. انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در 5 نوامبر در حالی برگزار می‌شود که کامالا هریس معاون رئیس جمهور و ترامپ نامزدهای اصلی خواهند بود. به نظر می‌رسد ایران نگران بازگشت ترامپ به قدرت بوده است.

مذاکرات آتی

در حالی که ایالات متحده در دوران ریاست جمهوری جو بایدن درگیر مذاکرات غیرمستقیم با ایران بود، هنوز مشخص نیست که چگونه این امر به دولت احتمالی هریس منتقل می شود. هریس هفته گذشته در سخنرانی خود در کنوانسیون ملی دموکرات‌ها گفت: من هرگز از انجام هر اقدامی که برای دفاع از نیروهایمان و منافعمان در برابر ایران و متحدانش لازم است تردید نخواهم کرد».

بر اساس ارزیابی RNA، یک شرکت اطلاعاتی ریسک، «در صورت پیروزی هریس، احتمال توافق آتش‌بس در غزه افزایش خواهد یافت. پس از آغاز مذاکرات، ایران احتمالاً خواستار حمایت‌های بیشتری در رابطه با خروج احتمالی ایالات متحده از یک توافق جدید -مشابه آن کاری که در سال 2018 انجام داد- خواهد بود. هم‌چنین، به دلیل نگرانی در مورد پایداری هر توافق جدید، احتمال کم‌تری وجود دارد که ایران امتیازات هسته‌ای زیادی مانند برچیدن سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر ارائه دهد، زیرا ایران می‌خواهد در صورت خروج آمریکا از توافق جدید، بتواند برنامه هسته‌ای خود را با بیشترین سرعت ممکن پیش ببرد».

توافقی بازنگری‌شده با غرب 

با این حال، امواج‌مدیا با انتشار گزارشی اختصاصی مدعی شد که از نگاه تهران برجام دیگر  مناسب نیست.

بر اساس این گزارش، به نظر می‌رسد دولت اصلاح‌طلب و جدید ایران مصمم است برای لغو تحریم‌ها در ازای اعمال محدودیت بر برنامه‌ی هسته‌ای کشور، به توافقی بازنگری‌شده با غرب دست یابد. با این حال، در مورد مسیرهای احتمالی پیش رو ابهاماتی وجود دارد؛ از جمله این‌که عناصر توافق هسته‌ای 2015، موسوم به برنامه‌ی جامع اقدام مشترک (برجام)، تا چه حد ممکن است احیا شود.

یک منبع بلندپایه‌ی سیاسی در تهران، با اشاره به تمایلات دولت ایران برای پایان‌دادن به بحران هسته‌ای از طریق فراتر رفتن از چارچوب‌های موجود، به امواج‌مدیا گفته: «برجام دیگر برای ما مناسب نیست». 

دولت قبلی محافظه‌کار ابراهیم رئیسی طی دو سال مذاکرات غیرمستقیم موفق به احیای توافق هسته‌ای نشد و تنها توافقاتی جزئی و بده‌بستانی با ایالات متحده ایجاد کرد.

برجام حاصل دو سال مذاکرات فشرده و رو در رو میان ایران و آمریکا بود. اما از زمان خروج یک‌جانبه‌ی دولت دونالد ترامپ از این توافق در سال ۱۳۹۷، تهران از گفتگوی علنی با واشنگتن سر باز زده است. این منبع بلندپایه‌ی ایرانی در پاسخ به این پرسش که آیا دولت مسعود پزشکیان آمادگی تغییر رویکرد و تعامل مستقیم را دارد یا خیر، گفت که ترجیح این است که مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا را دنبال کند.

مذاکره‌کننده‌ی برجام در رأس وزارت خارجه

رئیس‌جمهور پزشکیان با گذشت تنها یک ماه از دوره‌ی ریاست‌جمهوری خود، با معرفی محمدجواد ظریف، معمار برجام، به عنوان معاون امور راهبردی خود، جنجال به راه انداخت؛ اما این وزیر سابق امور خارجه کمی بعد استعفا داد. گزارش‌ها حاکی از آن است که این اقدام در پی درگیری با تندروها بر سر قانون بحث‌برانگیز مرتبط با موضوع هسته‌ای و ناامیدی وی از انتصابات کابینه صورت گرفت. ظریف طی مبارزات انتخاباتی پزشکیان، همپای مؤثر وی بود و مسئولیت تیم انتقال بر عهده‌ی او گذاشته شده بود.

در عین حال، برای اولین‌بار در بیش از دو دهه، تمامی ۱۹ وزیر پیشنهادی رئیس‌جمهور ایران به تأیید مجلس رسیدند. این امر مایه‌ی تعجب بیشتری شد؛ چراکه مجلس غالباٌ تحت سلطه‌ی محافظه‌کاران است.

عباس عراقچی، مذاکره‌کننده‌ی ارشد هسته‌ای سابق، که به دلیل تسلطش بر زبان انگلیسی و برخورداری از روابط حرفه‌ای با همتایان آمریکایی شهرت دارد، از جمله انتصاب‌های کلیدی محسوب می‌شود. عراقچی علی‌رغم سابقه‌اش در معاونت ارشد ظریف -چهره‌ای که مذموم تندروهاست- روز ۳۱ مرداد با کسب ۲۴۷ رأی از مجموعاً ۲۸۵ کرسی مجلس، به عنوان وزیر جدید امور خارجه‌ی ایران رأی اعتماد گرفت.

یک منبع دیپلماتیک ارشد اروپایی مشروط بر ذکرنشدن نامش، به امواج‌مدیا گفت که عراقچی «شبکه‌ی گسترده و شهرت استوار یک مذاکره‌کننده را همراه خود دارد؛ کسی که پس از تعهدش به یک تصمیم می‌توانید به او اعتماد کنید». وی با اشاره به مناسبات داخلی در ایران، افزود: «ناپیدایی ظریف او را کارآمدتر می‌کند».

این منبع ارشد اروپایی با مقایسه‌ی عراقچی با علی باقری کنی، مذاکره‌کننده‌ی ارشد هسته‌ای که دوره‌اش پایان یافته، هر دو نفر را
«مذاکره‌کنندگانی معتبر» توصیف کرد. باقری کنی زمانی مشاور سعید جلیلی تندرو بود، که پزشکیان در دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری در تاریخ ۱۵ تیر وی را شکست داد. این منبع در عین معرفی عراقچی به عنوان فردی «مستقیم‌تر» که «به دلیل تسلطش به زبان انگلیسی در نصف زمان مذاکره خواهد کرد»، نتیجه‌گیری کرد: «اما خودتان را گول نزنید. هردو با سرسختی باورنکردنی از منافع جمهوری اسلامی دفاع می‌کنند و مذاکره‌کننده‌های درجه یکی هستند».

درک واقعیت‌های جدید؟

عراقچی در همان هفته‌ای که روی کار آمد، وقت را برای تشریح دیدگاه‌های خود در مورد آینده‌ی دیپلماسی هسته‌ای تلف نکرد و در عین حال با طرف‌های عرب و اروپایی وارد تعامل شد. وزیر خارجه‌ی ایران اندکی پس از آن‌که رأی اعتماد گرفت، با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه‌ی اروپا، که معاونش انریکه مورا، سال‌ها مسیر تعامل با ایران را تسهیل کرده است، صحبت کرد. نکته‌ی دیگر این‌که مورا، در روز ۹ مرداد به عنوان تنها مقام ارشد اروپایی در مراسم تحلیف پزشکیان حاضر شد، به صراحت اعلام کرد که آماده است هزینه‌های سیاسی را در بروکسل پرداخت کند. او قبل از انتصاب عراقچی، در حاشیه‌ی این مراسم با وی دیدار کرد. این دیدار نیز ممکن است به زودی نتیجه‌بخش باشد.

از طرفی، در حالی که عراقچی با همتایان منطقه‌ای خود از مصر، عربستان سعودی و ترکیه تعامل داشته، اولین مهمان خارجی که او پذیره شده شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، نخست‌وزیر قطر، بوده است. دوحه در سال‌های گذشته به‌عنوان یک طرف گفتگو میان ایران و ایالات متحده نقشی کلیدی داشته است که منجر به تسهیل تبادل زندانیان در شهریور ۱۴۰۲ به همراه انتقال ۶ میلیارد دلار از دارایی‌های مسدود‌شده‌ی ایران در کره‌ی جنوبی به بانک‌های قطری شد.

در کوران روابط دیپلماتیک، عراقچی همچنین به تعامل در داخل کشور اشاره کرده است.

وزیر امور خارجه‌ی ایران در ۲ شهریور در گفتگویی تلویزیونی اظهار داشت که شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی تغییر کرده است و به جنگ‌های غزه و اوکراین و همچنین انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا به عنوان عواملی پیچیده‌ اشاره کرد. علاوه بر این، او استدلال کرد که زمان‌بندی محدودیت‌های خاص دیده‌شده در برجام -که اغلب به عنوان بندهای غروب از آن‌ها یاد می‌شود- منقضی شده است و به مذاکرات جدید نیاز دارد.

عراقچی در صداوسیما گفت: «باید این سند دوباره باز شود و قسمت‌هایی از آن مورد تغییر واقع شود و این کار آسانی نیست». وی توضیح داد مذاکرات غیرمستقیم با دولت جو بایدن که او در سال ۱۴۰۰ رهبری می‌کرد در مورد احیای برجام بوده نه خود این توافق هسته‌ای و بازگرداندن توافق در قالب فعلی آن دیگر امکان‌پذیر نیست.

منبع ارشد دیپلماتیک اروپایی که خواست نامش فاش نشود، گفت عراقچی «هم از تفاوت در پیشرفت برنامه‌ی هسته‌ای [ایران] و هم پیچ‌و‌خم تحریم‌های آمریکا در مقایسه با زمانی که سه سال پیش مذاکرات را بر عهده داشت، آگاه است». این منبع توضیح داد: «اما او همچنان فکر می‌کند که نامش هرچه باشد، هر توافقی بده‌بستان تعهدات هسته‌ای و لغو تحریم‌ها خواهد بود».

سپر در مقابل حملات داخلی

عراقچی که شاهد حملات بی‌امان تندروها به ظریف و سایر همکاران تیم مذاکره‌کننده‌ی ایران در جریان مذاکرات منتهی به برجام بوده است، باید رویکرد و گفتمان خود را به دقت تنظیم کند.

یکی از نمایندگان محافظه‌کار ایران در ۲۴ مرداد مدعی شد که عراقچی در یک جلسه‌ی بررسی غیرعلنی اعلام کرده است که «برجام دیگر قابل احیا نیست. در دولت چهاردهم هدف ما برجام نیست بلکه رفع تحریم‌ها است و در این مسیر به وحدت دیپلماسی و میدان معتقد هستیم». اما یک منبع آگاه و مطلع از این جلسه به امواج مدیا گفت که هیچ سخنی در مورد مرگ توافق هسته‌ای ۱۳۹۴ مطرح نشده است.

چهار روز بعد، در ۲۸ مرداد، عراقچی برای دفاع از نامزدی خود به عنوان وزیر امور خارجه در مجلس حاضر شد. در یک سخنرانی که نزدیک به نیم‌ساعت به طول انجامید، این دیپلمات حرفه‌ای گفت که در دولت پزشکیان «ما راه را گم نخواهیم کرد» و این دولت به حمایت از مبارزات فلسطینی‌ها، حزب‌الله لبنان و سایر اعضای شبکه‌ی ائتلاف منطقه‌ای تحت رهبری ایران موسوم به «محور مقاومت» ادامه خواهد داد. عراقچی همچنین تأکید کرد که اولویت دولت جدید تقویت روابط با چین و روسیه و «دیگر کشورهایی که در زمان سختی و تحریم همراه ما بوده‌اند» خواهد بود.

عراقچی تأکید کرد که قدرت‌های اروپایی تنها زمانی «در فهرست اولویت‌های ما قرار خواهد گرفت» که «رفتارهای نادرست و خصمانه» در قبال ایران را کنار بگذارند. عراقچی در رابطه با روابط با ایالات متحده تأکید کرد که دولت به دنبال «مدیریت» -اما نه رفع- تخاصم خواهد بود.

در نهایت عراقچی محسن فخری‌زاده، دانشمند ارشد هسته‌ای ایران که در عملیات منسوب به اسرائیل در آذر ۱۳۹۹ ترور شد، را «برادر عزیز من» خواند و از او تمجید کرد. وی همچنین خاطرنشان کرد که فخری‌زاده همان افتخارات و مدال‌هایی را دریافت کرده است که مذاکره‌کنندگان هسته‌ای در سال ۱۳۹۴ گرفتد. این نظرات واکنشی آشکار به یک نماینده‌ی تندرو بود که با انتصاب عراقچی مخالفت کرد و مدعی شد فخری‌زاده از منتقدان برجام بود.

پس از ترور فخری‌زاده، مجلس محافظه‌کار ایران قانونی را تصویب کرد که دولت حسن روحانی میانه‌رو را به تشدید فعالیت‌های هسته‌ای وامی‌داشت؛ مگر در صورتی که بایدن ظرف ۳۰ روز پس از روی کارآمدن دوباره به برجام وارد شود. روحانی و ظریف هر دو از این قانون انتقاد کرده و آن را عامل جلوگیری از احیای توافق هسته‌ای دانسته‌اند.

اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس، در ۱۰ مردادماه -تنها چند ساعت پس از شرکت در مراسم تحلیف پزشکیان- در پایتخت ایران ترور شد. یک منبع بلندپایه‌ی ایرانی به امواج‌ مدیا گفت برای تعداد کمی در تهران این تصور وجود دارد که این نرور منسوب به اسرائیل -«تکراری ذاتی از ترور فخری‌زاده» بود است. این منبع استدلال کرد که در آن زمان، مانند حال، هدف آشکار بوده است: وادارکردن جمهوری اسلامی به واکنشی که دیپلماسی را نقش بر آب کند. باید دید که در سایه‌ی وعده‌ی انتقام تندروها بابت ترور ‌هنیه، آیا مأموریت عراقچی با آنچه ممکن است در آینده رخ دهد، جان سالم به در خواهد برد یا خیر.