معمای ترامپ در مواجهه با تهران/ چه چیزهایی می‌تواند مانع از مذاکره شود؟

به گزارش اکوایران، انتخاب مجدد دونالد ترامپ پیامدهای بین المللی گسترده‌ای به همراه دارد، به ویژه برای ایران، که آخرین باری که در قدرت بود چهار سال از سیاست «فشار حداکثری» او را تحمل کرد. در داخل ایران، واکنش‌ها در میان چهره‌های سیاسی و تحلیل‌گران به شدت متفاوت است: برخی نتیجه را یک فرصت می‌دانند، در حالی که برخی دیگر آن را تهدیدی برای سیاست خارجی، حکومت و چشم‌انداز آینده ایران می‌دانند.

سوال کلیدی برای ایران این است که آیا ترامپ کمپین فشار حداکثری تحریم‌ها را همانطور که برخی از همکارانش پیشنهاد کرده‌اند تشدید خواهد کرد، آیا او به دنبال توافق جدیدی با دشمن قسم خورده واشنگتن در خاورمیانه خواهد بود یا تلاش خواهد کرد هر دو را انجام دهد.

به نوشته وبسایت اندیشکده استیمسون، اگرچه ترامپ بارها ادعا کرده که مشکلی برای مذاکره با جمهوری اسلامی ایران ندارد، اما هرگونه توافق جدید احتمالاً مستلزم موافقت اسرائیل و عقب‌نشینی معنادار منطقه‌ای از سوی تهران، از جمله کاهش حمایت از گروه‌های ضد اسرائیل مانند حزب‌الله و حماس است. بر اساس اظهارات عمومی مقامات ایرانی، به نظر می‌رسد در حال حاضر تمایل چندانی در تهران برای چنین مذاکراتی وجود ندارد، اما این می‌تواند تغییر کند.

خشم نسبت به ترامپ

یکی از موانع اصلی مذاکرات، خشم ایران از ترامپ به دلیل دستور ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده فقید نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در بغداد در اوایل سال 2020 است. این ترور به دنبال افزایش تنش بین گروه‌های عراقی مورد حمایت ایران و آمریکایی‌ها در عراق پس از خروج ترامپ از برجام در سال 2018 بود. این امر تهران را بر آن داشت تا سیاست «نه جنگ، نه مذاکره» را در قبال دولت ترامپ اتخاذ کند. در سال 2019، تهران با رد پیشنهاد ژاپن برای میانجیگری در مذاکرات با ترامپ، این موضع را تقویت کرد و به شینزو آبه، نخست‌وزیر فقید ژاپن این پیام ارسال شد که نه پاسخی برای آن وجود دارد و نه در آینده  پاسخی داده می‌شود.

اگرچه ایران تا زمان روی کار آمدن جو بایدن در سال 2021 توانست کمپین تحریم‌های آمریکا را تحمل کند، اما در دوره دولت بایدن تغییر معناداری در ساختار تحریم‌های آمریکا ایجاد نشد. با این حال، منتقدان آمریکایی بایدن او را متهم کردند که اجرای تحریم‌ها را کاهش داده و اجازه می‌دهد صادرات نفت ایران - در درجه اول به چین - به اندازه کافی بهبود یابد تا تهران سرپا بماند.

در همان زمان، نمایندگان تندرو مجلس ایران لایحه‌ای تحت عنوان «برنامه اقدام راهبردی برای رفع تحریم‌ها و حفظ منافع ملت ایران» را با هدف ممانعت از تلاش‌های حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت برای احیای برجام یا مذاکره در مورد نسخه بازنگری شده برجام، تصویب کردند. این اولین نمونه نبود که یک جناح تندرو در ایران سیاست خارجی را برای خدمت به یک دستور کار داخلی شکل می‌داد - یعنی تضعیف گروه حاکم رقیب.

تنش بین عمل‌گرایان و محافظه‌کاران

این تنش بین عمل‌گرایان و محافظه‌کاران به بحران اشغال سفارت پس از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد، بحرانی که باعث شد اولین نخست وزیر ایران مهدی برزگان استعفا دهد، دوران جدیدی را در سیاست خارجی ایران تعریف می‌کند که هنوز هم بازتاب دارد.

این دست اقدامات و تعرض به سفارتخانه‌های خارجی ادامه دارد. در سال 2011، سفارت بریتانیا در تهران مورد هجوم تظاهرکنندگان قرار گرفت که منجر به تعطیلی موقت این سفارت شد. در سال 2016، معترضان در سفارت عربستان سعودی در تهران تجمع کردند تا اعدام یک روحانی برجسته شیعه سعودی، شیخ نمر النمر را محکوم کنند. برخی از آن‌ها وارد محوطه شدند و آتش سوزی ایجاد کردند که ریاض را بر آن داشت تا روابط دیپلماتیک خود را قطع کند - روابطی که تنها در سال 2023 برقرار شد.

در نظام سیاسی پیچیده ایران، رئیس جمهور هر چهار سال یک بار انتخاب می‌شود، اما تصمیمات خارجی و امنیتی در نهادهای عالی‌تری گرفته می‌شودد. الگوی ایران این بوده که دولت‌های تحت روسای جمهوری غیرهم‌سو با نهادهای عالی، با بحران‌های جدی سیاست خارجی مواجه شده‌اند. این دولت‌ها که عمدتاً گرایش به غرب دارند، از کابینه تکنوکرات بازرگان تا دولت روحانی را شامل می‌شود. حتی محمود احمدی نژاد تندرو، سلف روحانی، در دوره دوم ریاست جمهوری خود بر سر کنترل سیاست خارجی کشور دچار اختلاف شد.

با انتخاب ترامپ برای دور دوم در موقعیتی حتی قدرتمندتر از سال 2016 - با پیروزی قاطع‌تر در انتخابات، اکثریت جمهوری‌خواهان در سنا و کنترل احتمالی مجلس نمایندگان - سلسله مراتب تصمیم‌گیری در طرف ایرانی همچنان نامشخص باقی مانده است. اگرچه در ابتدا حمایت از پزشکیان ابراز شده، اما وضعیت می‌تواند به سرعت تغییر کند، به‌ویژه در حالی که رقبای تندرو پزشکیان در کمین نشسته‌اند.

هرگونه اقدام پزشکیان برای مذاکره با آمریکا می‌تواند به راحتی به سلاحی سیاسی برای رقبای او تبدیل شود که ممکن است از ترور سردار سلیمانی به عنوان دلیلی برای خنثی کردن تنش‌زدایی با رئیس‌جمهور دستور دهنده ترور استفاده کنند.

در گذشته و تحت فشار شدید، ایران با دشمنان، از جمله صدام حسین، دیکتاتور عراق، که جنگ هشت ساله علیه ایران را آغاز کرد، مذاکره کرده است. با این حال، خیلی چیزها به این بستگی دارد که کدام دولت مذاکرات را رهبری می‌کند، چه کسی ایران را نمایندگی می‌کند، ایران چقدر فشار را می‌تواند تحمل کند، و اینکه آیا حمایت کامل از سوی نهادهای عالی‌تر وجود دارد یا خیر.