از شبکه جاسوس‌ها تا خطر تغییر ژئوپلیتیک منطقه؛ تنش‌های ایران و اسرائیل به قفقاز جنوبی سرریز می‌کند؟

به گزارش اکوایران، با به تأخیرافتادن انتقام ایران از اسرائیل برای ترور اسماعیل هنیه، نگرانی‌ها در مورد گسترش و سرایت تنش‌ها فراتر از خاورمیانه تا قفقاز جنوبی، در حال افزایش است.

متحد تل‌آویو در تیررس

به نوشته العربی جدید، با توجه به اینکه هنوز نشانه‌ای از اقدام تلافی‌جویانه ایران دیده نمی‌شود، برخی گمان می‌کنند که ممکن است آذربایجان، یک متحد نزدیک اسرائیل، محل هدف باشد. اخیراً رسانه‌های اسرائیلی گزارش دادند که ارتش این رژیم سربازان خود را از ماندن در آذربایجان و گرجستان به دلیل تهدیدات احتمالی ایران منع کرده است. در گذشته نیز ایران به پایگاه‌های اطلاعاتی اسرائیل در کردستان عراق حمله کرده است.

در حالی که تل‌آویو در مورد این گزارش اظهار نظر نکرده، آژانس توسعه رسانه‌ای جمهوری آذربایجان وجود هرگونه حضور نظامی خارجی در این کشور را تکذیب کرد. با این حال، برخی ناظران رزمایش‌های دفاع هوایی باکو در هفته‌های گذشته را نمایش قدرت علیه تهران که اخیراً مانورهای دریایی نزدیک مرز مشترک خود در دریای خزر انجام داد، تفسیر کرده‌اند.

این مانورها پس از آن انجام گرفت که رسانه‌های بریتانیایی ادعا کردند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قصد حمله مستقیم به شهرهای سرزمین‌های اشغالی، با تمرکز بر پایگاه‌های نظامی برای به حداقل رساندن تلفات غیرنظامی را دارند. برخی رسانه‌ها هم مدعی پیشنهاد جدیدی مبنی بر هدف قرار دادن «پایگاه‌های مخفی اسرائیل» در جمهوری آذربایجان شده‌اند.

نگرانی عمیق منطقه‌ای

حتی اگر این ادعاهای رسانه‌ای بی‌اساس باشد، به ویژه با توجه به تلاش‌های فعلی تهران برای عادی‌سازی روابط با باکو، تنش‌های زیربنایی همچنان بر پویایی بین دو کشور سایه می‌اندازد. تهران همواره نگرانی خود در مورد حضور نظامی و اطلاعاتی اسرائیل در نزدیکی مرز ایران-آذربایجان را ابراز داشته است. تل‌آویو به دنبال گسترش نفوذ خود در مناطقی مانند خلیج فارس، شمال عراق، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی به عنوان بخشی از استراتژیش برای «نزدیک‌ترشدن به ایران» است.

تهران حتی باکو را به کمک به موساد در ترور دانشمندان هسته‌ایش و انجام فعالیت‌های جاسوسی متهم کرده است. در سال ۲۰۱۲، زمانی که جمهوری آذربایجان قرارداد تسلیحاتی ۱.۶ میلیارد دلاری با اسرائیل امضا کرد، تهران اعتراض رسمی خود را به سفیر جمهوری آذربایجان رساند و این فروش را اقدامی تحریک‌آمیز و ضدایرانی خواند که منجر به بحران دیپلماتیک شد.

در همان سال، فارین پالیسی گزارش داد که ایالات متحده به این نتیجه رسیده که اسرائیل به پایگاه‌های هوایی در خاک جمهوری آذربایجان برای حملات نظامی احتمالی علیه ایران دسترسی پیدا کرده است. اخیراً وخامت تاریخی روابط تهران-باکو در پی جنگ دوم قره‌باغ، فرصتی را برای اسرائیل فراهم آورده تا موقعیت خود به عنوان شریکی استراتژیک را تقویت کرده و حتی پیشنهاد تشکیل «جبهه‌ای متحد» برای مقابله با ایران را نیز داده است.

یک مکاتبه وزارت امور خارجه ایالات متحده که توسط ویکی‌لیکس منتشر شد، تأیید کرد: «هدف اصلی اسرائیل حفظ آذربایجان به عنوان متحدی علیه تهران، سکویی برای جاسوسی از ایران و یک بازار برای سخت‌افزار نظامی است». به عبارت دیگر، اسرائیل سرمایه‌گذاری زیادی در شکل‌دهی تصور دو اتحاد متضاد آذربایجان-اسرائیل و ارمنستان-ایران کرده است.

با وجود این تنش‌های گاه به گاه، باکو تاکنون از رویارویی آشکار با همسایه قدرتمند جنوبی خود اجتناب کرده است، زیرا می‌داند که نمی‌تواند دائماً روابط تیره با تهران را تحمل کند. این امر به ویژه از آن جهت حائز اهمیت است که آذربایجان همچنان باید توافق صلح با ارمنستان را نهایی کرده و در حال حاضر، پس از باز پس گیری منطقه قره‌باغ، با انتقاد غرب روبرو است.

عمل‌گرایی در روابط تهران-باکو

فقط چند روز پس از حمله ۷ اکتبر حماس، تهران و باکو توافقنامه مهمی برای ایجاد کریدور ارس، مسیر ترانزیتی که به آذربایجان اجازه دسترسی به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاک ایران را می‌دهد، امضا کردند. این توافق، پس از سه سال تیرگی کم‌سابقه روابط، به عنوان گامی مهم برای جلوگیری از گزینه بحث‌برانگیزتر «کریدور زنگزور» دیده شد. الهام علی‌اف و ابراهیم رئیسی فقید حتی مشترکاً یک نیروگاه برق آبی را در رودخانه ارس که مرز بین ایران و آذربایجان را تشکیل می‌دهد، افتتاح کردند.

در ماه ژوئن، دو کشور مانورهای نظامی مشترکی انجام دادند که رویدادی غیرقابل‌تصور تنها یک سال قبل تلقی می‌شد. یک ماه بعد، باکو سفارت خود در تهران را که پس از حمله مسلحانه به آن در ژانویه ۲۰۲۳ بسته شده بود، باز گشود.

کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) که یک مسیر ریلی جاه‌طلبانه برای اتصال هند به روسیه با آذربایجان و ایران به عنوان واسطه‌های کلیدی است، اهمیت خاصی برای تهران دارد. تهران علاوه بر تقویت ارتباط خود با روسیه در زمانی که دو کشور در حال عمیق‌ترکردن روابط اقتصادی، نظامی و سیاسی خود هستند، قصد دارد از طریق INSTC به دریای سیاه دسترسی پیدا کند که دستاوردی بالقوه بزرگ برای تهران در منطقه به شمار می‌رود.

با توجه به این نکات، در حالی که عمیق‌ترشدن نفوذ اسرائیل در قفقاز همچنان مایه نارضایتی تهران است، در حال حاضر، عمل‌گرایی مبتنی بر ثبات منطقه‌ای و چشم‌اندازهای اقتصادی رابطه بین ایران-آذربایجان را هدایت می‌کند. شایان ذکر است که بهبود روابط با کشورهای همسایه یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی دولت پزشکیان است. هرگونه اقدام تهاجمی علیه آذربایجان نه تنها مشارکت شکننده را پایان می‌دهد و باکو را به اسرائیل نزدیک‌تر می‌کند، بلکه تهدیدات امنیتی فوری برای تهران می‌آفریند که هم‌اکنون نیز به طور فزاینده‌ای در بحران‌های گریبان‌گیر خاورمیانه درگیر است.

با تشخیص نفوذ باکو به عنوان بازیگری حیاتی در شبکه‌های مختلف تجاری و انرژی شامل قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای مانند ایالات متحده، اتحادیه اروپا، چین و روسیه، تهران برای بازنگری رویکرد خود وارد عمل شده، زیرا نمی‌تواند همسایه شمالی خود را مجبور به عقب‌نشینی از همکاری با اسرائیل کند. این موقعیت استراتژیک به آذربایجان امکان می‌دهد تا یک سیاست خارجی انعطاف‌پذیر داشته باشد و در برابر فشار هر یک از بازیگران مقاومت کند.

باکو حتی در پذیرش سیاست‌هایی که با سیاست‌های ترکیه، متحد کلیدی خود متفاوت بوده، تردید نکرده و آشکارا و با صدای بلند به رشد مشارکت خود با تل‌آویو مباهات می‌ورزد.

با این حال، می‌توان فرض کرد که رویارویی مستقیم بین تهران و اسرائیل سناریوی نامطلوبی برای باکو است، زیرا این امر حفظ مانور ظریف خود بین دو دشمن قسم‌خورده را بسیار چالش‌برانگیز خواهد کرد. علاوه بر این، تهران همچنان قفقاز را از منظر امنیتی می‌بیند و هرگونه استفاده بالقوه از نیروی نظامی توسط باکو برای ایجاد «کریدور زنگزور»، همچنان خط‌قرمزی برای ایران است.

این نکات با حملات مکرر رسانه‌های طرفدار دولت آذربایجان علیه مهدی سبحانی، سفیر تهران در ارمنستان که به طور مداوم بر مخالفت ایران با «هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه» تأکید می‌کند، برجسته می‌شوند.