جیمی کارتر؛ برنده کمپ دیوید، بازنده تهران

جیمی کارتر سی‌ونهمین رئیس‌جمهوری آمریکا بود؛ نامی که در ایالات متحده به شکلی ویژه به ایران گره خورده و در این سو، در حافظه تاریخی مردم ایران نیز ثبت شده است. رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا که برای بسیاری از ایرانیان یادآور رویدادهای انقلاب سال ۵۷، سقوط حکومت محمدرضا پهلوی و نیز تسخیر سفارت ایالات متحده در تهران است.

با این حال نام کارتر در جهان تنها به برخی از مهمترین مقاطع تاریخ معاصر ایران پیوند نخورده است؛ او در دوران ریاست‌جمهوری خود در امضای پیمان صلح کمپ دیوید، دستیابی به توافق با اتحاد جماهیر شوروی بر سر محدودسازی جنگ‌ افزار راهبردی و مذاکره بر سر سرنوشت کانال پاناما نقش داشت و البته، بلکه قبل و بعد از اقامت در کاخ‌سفید نیز در عرصه‌های مختلف فعال بود.

از فرمانداری جورجیا تا ریاست کاخ‌سفید

جیمی کارتر در روز اول اکتبر سال ۱۹۲۴ میلادی در شهر پلینز در ایالت جنوبی جورجیا در خانواده‌ای کشاورز به دنیا آمد. پدر او، جیمز ارل کارتر سینیور، کشاورزی موفق بود و مادرش، لیلیان گوردی کارتر، پرستار بود. او در سال ۱۹۴۶ فارغ‌التحصیل شد و به‌عنوان افسر نیروی دریایی به خدمت پرداخت.

پس از خدمت نظامی، کارتر به زادگاه خود بازگشت و مدیریت مزرعه خانوادگی تولید بادام‌زمینی را به‌عهده گرفت. در این دوران، او فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خود را نیز آغاز کرد که زمینه‌ساز ورود او به سیاست شد. کارتر در سال ۱۹۴۶ با روزالین اسمیت ازدواج کرد و صاحب چهار فرزند شدند.

جیمی کارتر فعالیت سیاسی خود را با عضویت در سنای ایالت جورجیا آغاز کرد. پس از چندین سال فعالیت در سطح ایالتی، او در سال ۱۹۷۰ به عنوان فرماندار جورجیا انتخاب شد. کارتر در این دوره به اصلاحات نژادی و اجتماعی در جورجیا پرداخت که باعث شد نام او در سطح ملی مطرح شود.

در سال ۱۹۷۶، کارتر به‌عنوان نامزد حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری شرکت کرد و توانست در رقابتی سخت، جرالد فورد، رئیس‌جمهوری وقت از حزب جمهوری‌خواه را شکست دهد. دوره ریاست‌جمهوری کارتر از ۲۰ ژانویه ۱۹۷۷ آغاز شد و تا ۲۰ ژانویه ۱۹۸۱ ادامه یافت.

کارتر، ضیافت نیاوران و آغاز عصری دیگر

جیمی کارتر، رئیس‌جمهوری وقت آمریکا در خلال سفرش به چند کشور اروپایی و آسیایی در دهم دی ماه سال ۱۳۵۶ وارد تهران شد. او به همراه همسر و تیمی ۴۰۰ نفره از تاجران، مستشاران و کارشناسان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به تهرا سفر کرد و ۱۷ ساعت در ایران ماند و سپس به هند رفت. کارتر و همراهانش در تهران مورد استقبال محمدرضاشاه و همسرش فرح دیبا قرار گرفتند؛ استقبالی که «سنگ تمام» شاه ایران برای رئیس‌جمهوری ایالات متحده خوانده شد.

او در ضیافت شام شاه در شب عید کریسمس ۱۹۷۸ در کاخ نیاوران شرکت کرد. رئیس‌جمهوری دموکرات آمریکا در این ضیافت رو به محمدرضا پهلوی، ایران را «جزیره ثبات در منطقه‌ای پرتلاطم» توصیف کرد و حمایت خود را از رژیم پهلوی اعلام کرد.

این دیدار نشان‌دهنده اهمیت ایران برای سیاست‌خارجی آمریکا در زمان جنگ سرد بود. ایران، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متحدان آمریکا در منطقه خاورمیانه، نقش کلیدی در مقابله با نفوذ شوروی داشت. اما هم‌زمان، نارضایتی‌های داخلی در ایران در حال افزایش بود، که در نهایت به انقلاب اسلامی انجامید.

دوران پرتنش کارتر و شکست در انتخابات دوم

در آغاز، کارتر تلاش کرد تا از شاه حمایت کند و او را به اجرای اصلاحات دعوت کرد. اما با شدت گرفتن اعتراضات و خروج شاه از ایران، کارتر موضع محتاطانه‌تری اتخاذ کرد. پس از پیروزی انقلاب، او ابتدا تلاش کرد تا دولت موقت ایران را به رسمیت بشناسد، اما با بحران گروگان‌گیری، این روابط به‌کلی قطع شد.

انقلابیون ایرانی سفارت آمریکا در تهران را در 13 آبان تسخیر کردند و ۵۲ آمریکایی را به مدت ۴۴۴ روز گروگان -۳۰ دی ۱۳۵۹ (۲۰ ژانویه ۱۹۸۱)- گرفتند. این اقدام واکنشی به حمایت آمریکا از شاه و پذیرش او برای درمان در آمریکا بود که ابتدا به مذاکره و تحریم‌های اقتصادی روی آورد.

تلاش برای عملیات نجات (عملیات پنجه عقاب) نیز شکست خورد و به اعتبار او آسیب زد؛ این بحران نماد فروپاشی روابط آمریکا و ایران شد.

بسیاری تسخیر سفارت آمریکا و بحران گروگان‌گیری را یکی از مهم‌ترین عوامل شکست کارتر در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۹۸۰ عنوان می‌کنند؛ زیرا ناکامی او در حل این بحران، موجب شد مردم آمریکا اعتماد خود را به مدیریتش از دست بدهند. این موضوع در نهایت باعث پیروزی رونالد ریگان، نامزد حزب جمهوری‌خواه، در انتخابات شد.

رابطه سرد دولت او با کنگره و رسانه‌ها نیز یکی دیگر از عللی بود که باعث شد بسیاری از تحلیلگران دوره ریاست‌جمهوری جیمی کارتر را «شکست خورده» ارزیابی کنند.

پیمان کمپ دیوید

بسیاری میانجی‌گری کارتر بین اسرائیل و مصر را مهم‌‌ترین دستاورد جیمی کارتر در عرصه سیاست خارجی می‌دانند. تل‌آویو و قاهره توافق صلح کمپ دیوید که در سال ۱۹۷۸ به امضای انور سادات، رئیس‌جمهوری مصر و مناخیم بگین، نخست‌وزیر اسرائیل رسید، دولت‌‌های یکدیگر را به رسمیت شناختند و بر اساس این توافق، اسرائیل از صحرای سینا عقب‌نشینی کرد.

در واقع، پیمان کمپ دیوید نتیجه ۱۴ ماه مذاکره فشرده دیپلماتیک پس از آغاز ریاست‌جمهوری جیمی کارتر بود. انور سادات و مناخیم بگین در سال ۱۹۷۸ به دلیل امضای توافق کمپ دیوید برنده جایزه صلح نوبل شدند.

دوران پس از ریاست‌جمهوری

جیمی کارتر که از طرف بسیاری از صاحب‌نظران «رئیس‌جمهوری شکست‌خورده» خوانده می‌شد با فعالیت‌های خود در امور بشردوستانه و دفاع از حقوق بشر توانست تاحدی وجهه خود را ترمیم کند. او در سال ۲۰۰۲ برای «دهه ها تلاش برای یافتن راه‌حل‌های صلح‌آمیز در مناقشات بین المللی، ارتقای دموکراسی و حقوق بشر و ترویج توسعه اجتماعی و اقتصادی» برنده جایزه صلح نوبل شد.

جیمی کارتر پس از ترک کاخ‌سفید «مرکز ریاست‌جمهوری کارتر» را پایه‌گذاری کرد تا به ارتقای حقوق بشر در جهان، توسعه نظام بهداشتی و درمانی در آفریقا و آمریکای لاتین، ترویج صلح در خاورمیانه و نظارت بر انتخابات در کشورهای مختلف کمک کند.

کارتر که در میان روسای‌جمهور پیشین آمریکا بیشترین طول عمر را داشت، بامداد دوشنبه -دهم دی- پس از ۲۲ ماه مراقبت‌های پزشکی در خانه‌اش در شهر پلینز، ایالت جورجیا که بیشتر عمر خود را همراه با همسرش، رزالین، در آن گذرانده بود، درگذشت.