ثبات اقتصاد کلان؛ می‌توان گفت این سه واژه به رویای این روزهای اقتصاد ایران بدل شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در چندین سال گذشته رشد اقتصادی کشور به شدت نوسان داشته، به گونه‌ای که میان بالاترین و پایین‌ترین رشد اقتصادی تجربه شده بالغ بر 28 درصد اختلاف وجود دارد.

 بر اساس آخرین آمار منتشر شده؛ رشد اقتصادی در تابستان امسال 2.5 درصد برآورد شده که نسبت به رشد 4.2 درصدی بهار کاهش قابل توجهی داشته است. به طورکلی می‌توان گفت که نرخ رشد در 8 فصل گذشته روندی نزولی داشته و از حدود 7 درصد به کانال 2 درصد رسیده است. در اقتصاد ایران به طور معمول رشد در نیمه نخست سال بهتر از رشد در نیمه دوم سال است، همچنین با توجه به وضعیت نابه سامان اجتماعی و اقتصادی که در شش ماهه دوم نسبت به بهار و تابستان وجود داشت، پیش‌بینی می‌شود روند نزولی رشد اقتصادی در نیمه دوم 1401 هم تکرار شده باشد. همچین در چند ماه گذشته شاهد افزایش چشمیگر نرخ ارز بوده‌ایم، با توجه به حساسیتی که اقتصاد کشور به نرخ ارز دارد، می‌توان گفت که در شش ماهه دوم شرایط به مراتب بی ثبات‌تر بوده است.

در این گزارش چهار سناریو برای رشد اقتصادی سال 1401 پیش‌بینی شده است، در بهترین حالت رشد اقتصادی امسال 3.3 درصد و حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال جاری به 782 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. این در حالیست که تولید ناخالص داخلی ایران در سال 96 حدود 787 هزار میلیارد تومان بوده است. به بیان دیگر حتی در صورت متصور شدن خوشبینانه‌ترین سناریو هم برای رشد در نیمه دوم امسال، باز هم حجم کیک اقتصاد ایران به سال 96 نمی‌رسد. چنانچه فرض بدبینانه نیز محقق شود، رشد 1401 برابر با 2.1 درصد و حجم اقتصاد در حدود 773 هزار میلیارد تومان خواهد بود.

محاسبات نشان می‌دهد چنانچه اقتصاد ایران در یک دهه گذشته نیز با همان روندی که در دهه های قبل سال 90 داشت رشد می‌کرد، تولید ناخالص داخلی ایران در پایان امسال به حدود یک هزار و 95 هزار میلیارد تومان می‌رسید، یعنی بالغ بر 300 هزار میلیارد تومان بیشتر از حجم کنونی. چنانچه خیلی خوشبینانه فرض کنیم که از سال آینده اقتصاد ایران متوسط 5 درصد رشد کند، در سال 1408 تازه به جایی خواهیم رسید که امروز قرار بود باشیم.

تصویر اقتصاد ایران در نیمه نخست 1401

بر اساس این گزارش که در هفته نامه تجارت فردا منتشر شده؛ حجم حقیقی اقتصاد ایران در تابستان سال جاری 197 هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به فصل مشابه سال گذشته حدود 5 هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. بر همین اساس رشد اقتصادی محقق شده در تابستان امسال 2.5 درصد بوده که نسبت به رشد به ثبت رسیده در بهار 1.7 درصد پایین تر است.

 همچنین حجم اقتصاد ایران بدون احتساب نفت و گاز از 167 هزار میلیارد تومان در تابستان سال گذشته به 170 هزار میلیارد تومان در تابستان امسال رسیده، به عبارت دیگر رشد اقتصادی بدون نفت در تابستان سال جاری 2.1 بوده است. اینکه رشد اقتصادی بدون نفت پاییین تر از رشد اقتصادی کل بوده نشان می‌دهد سرعت رشد ارزش افزوده بخش نفت‌وگاز به نسبت سایر بخش‌ها در تابستان 1401 بالا بوده است.

نوسان نرخ رشد در ایران

رشد اقتصادی در ایران در چند سال گذشته نوسان های شدیدی را تجربه کرده است. بالاترین نرخ رشد تجربه شده در چند سال گذشته مربوط به زمستان سال 95 است، در فصل مذکور رشد اقتصادی بالغ بر 17 درصد برآورد شده. پایین ترین نرخ رشد به ثبت رسیده نیز با منفی 11.2 درصد به پاییز سال 97 تعلق دارد. به بیان ساده‌تر میان پایین‌ترین و بالاترین رشد اقتصادی تجربه شده در چند سال گذشته بالغ بر 28 درصد اختلاف وجود دارد.

بالاترین رشد متعلق به بازه زمانی بعد از توافق برجام و منفی‌ترین رشد هم به بازه زمانی پس از خروج امریکا از برجام تعلق دارد، این امر نشان از اثر گذاری شدید عوامل برون‌زا بر اقتصاد ایران مانند تحریم دارد. پس از خروج ایالات متحده از برجام دقیقا از تابستان سال 97 رشد اقتصادی منفی شد و این روند تا تابستان سال 99 نیز ادامه یافت. از منظر اقتصاد کلان کشورهایی که چندین فصل رشد منفی را تجربه می‌کنند به دلیل اینکه سطح حجم اقتصادشان به شدت کاهش یافته، بعد از یک تکانه مثبت در اقتصاد حتی اگر اتفاق خاصی هم رخ ندهد به دلیل ظرفیت های خالی که وجود دارد، رشد اقتصادی‌شان به بالای صفر می‌رسد.

این دقیقا اتفاقی بود که از میانه سال 99 رخ داد و شاهد مثبت شدن رشد اقتصادی در کشور بودیم. البته آمدن بایدن و نشستن وی بر مسند ریاست جمهوری آمریکا نیز در مثبت شدن رشد اقتصادی بی تأثیر نبوده است، به بیان دیگر پس از بیرون آمدن نام بایدن از صندوق های رای، کمی از فشار های تحریمی از روی اقتصاد ایران برداشته شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد رشد اقتصادی بخش نفت در زمستان سال 99 بالغ بر 33 درصد بوده است.

رشد اقتصادی نزولی است؟

همانگونه که گفته شد اصلی ترین علت مثبت شدن رشد اقتصادی در چند فصل گذشته، دوران رکودی بوده که بین سال های 97 تا 99 در کشور تجربه شده بود. علی رغم اینکه در هشت فصل گذشته نرخ رشد در کشور مثبت بوده، هنوز تولید ناخالص داخلی کشور به میزان سال 96 نرسیده است. حجم ارزش افزوده حقیقی اقتصاد ایران در تابستان سال 96 حدود 202 هزار میلیارد تومان بوده، این در حالیست که در تابستان امسال این رقم حدود 197 هزار میلیارد تومان برآورد شده است. به عبارت با وجود 2 سال متوالی نرخ رشد مثبت، تولید ناخالص فصلی ایران نزدیک به 5 هزار میلیارد تومان پایین از سطح سال 96 است. این امر نشان می‌دهد در چند فصل اخیر صرفا مشغول پر کردن ظرفیت های خالی شده گذشته بوده ایم.

رشد اقتصادی در زمستان سال 99 و بهار سال 1400 به ترتیب 6.6 درصد و 6.9 درصد به ثبت رسیده است. از تابستان و پاییز سال گذشته نرخ رشد به کانال 4 درصد رسید، این نرخ در بهار امسال نیز تکرار شد و همانگونه که گفته شد این شاخص در تابستان به کانال 2 درصد هم رسیده است. به بیانی نرخ رشد طی گذشت پنج فصل از حدود 7 درصد به نزدیکی 2 درصد رسیده، بر همین اساس می توان گفت که نرخ رشد اقتصادی در ایران روندی نزولی داشته و احتمالا این روند در ادامه 1401 هم تکرار شده است.

اقتصاد ایران با پر کردن ظرفیت های خالی شده دوران رکود، در چند فصل اخیر رشد های مثبتی را به ثبت رسانده است. روندی نزولی رشد نشان از اشباح شدن این ظرفیت ها دارد، چنانچه بخواهیم در ادامه شاهد رشد های مثبت باشیم بایستی ظرفیت های جدیدی شکل بگیرد که با توجه به وضعیت وخیم انباشت سرمایه این امر دور از دسترس است.

بالاترین رشد در 1401 به کدام بخش تعلق دارد؟

در میان بخش های اصلی اقتصاد ایران بالاترین نرخ رشد به ثبت رسیده به گروه نفت‌وگاز تعلق دارد، رشد اقتصادی این گروه در تابستان سال جاری 5.3 درصد برآورد شده است. متأثر از همین امر نیز رشد اقتصادی بدون نفت پایین‌تر از رشد اقتصادی کل رقم خورده است. گروه صنعت نیز رشد اقتصادی مناسبی را در تابستان تجربه کرده، نرخ رشد این گروه نیز 4.8 درصد برآورد شده است.

 اما گروه کشاورزی برای ششمین فصل متوالی در تابستان امسال رشد منفی را به ثبت رساند، خشکسالی های اخیر(قبل از بارندگی های پاییز و زمستان امسال) از اصلی‌ترین دلایل منفی شدن رشد این بخش است. آمار های بازار کار هم نشان می‌دهد به دلیل رکود بخش کشاورزی تعداد زیادی از شاغلین از این بخش کوچ کرده و سهم بخش کشاورزی از تعداد شاغلین کل کشور کاسته شده است.

بخش خدمات بزرگ‌ترین بخش اقتصاد کشور به حساب می آید، بالغ بر 52 درصد از کیک اقتصاد ایران در اختیار بخش خدمات است. رشد اقتصادی این بخش در تابستان امسال 1.4 درصد برآورد شده، این نرخ پایین‌ترین رشد بخش خدمات در هفت فصل گذشته محسوب می شود. از سال 99 با آغاز اپیدمی کرونا بخش خدمات نسبت به سایر بخش ها ضربه بیشتری را متحمل شد، اما با آغاز سال 1400 و عادی‌تر شدن شرایط و خو کردن اقتصاد و جامعه با شرایط جدید، رشد این بخش مثبت شد.

اقتصاد ایران در پایان 1401 به کجا می رسد؟

همانگونه که گفته شد آمار مربوط به تولدی ناخالص داخلی کشور تا پایان تابستان منتشر شده و آماری از پاییز و زمستان در دسترس نیست. از همین رو طی 4 سناریو بررسی شده که حجم اقتصاد ایران در پایان سال جاری به چه مقدار خواهید رسید و چنانچه هر یکی از نرخ های نرخ های رشد پیش بینی شده در پاییز و زمستان محقق شده باشد، در انتها رشد اقتصادی کل سال 1401 چند خواهد بود.

سناریو اول؛ تکرار رشد تابستان

بررسی‌ها نشان می‌دهد چنانچه نرخ رشد 2.5 درصدی تابستان در پاییز و زمستان نیز تکرار شود، حجم ارزش افزوده اقتصاد کشور در این دو فصل به ترتیب 194 و 197 هزار میلیارد تومان خواهد بود. بر همین اساس حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال جاری 779 هزار میلیارد تومان خواهد رسید، که در نتیجه رشد اقتصادی کل سال 1401 برابر با 2.9 درصد خواهد شد.

سناریو دوم؛ ادامه روند نزولی رشد

رشد اقتصادی در زمستان سال گذشته 2.2 درصد به ثبت رسیده است. همانگونه که گفته شد روند کلی نرخ رشد در هشت فصل گذشته نزولی بوده، با توجه به اینکه نرخ 2.2 درصدی نسبت به رشد تابستان پایین‌تر است و همچین در زمستان سال گذشته نیز تجربه شده، این سناریو برای رشد اقتصادی در پاییز و زمستان محمتل است. چنانچه این نرخ در پاییز و زمستان تجربه شده باشد، حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال جاری به رقم 777 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. بر این اساس رشد اقتصادی کل در 1401 برابر با 2.7 درصد خواهد بود.

سناریو سوم؛ فرضی خوش بینانه

میانگین نرخ رشد شش ماهه نخست امسال 3.3 درصد برآورد شده است. چنانچه تولید ناخالص داخلی کشور در پاییز و زمستان هم با همین نرخ رشد کند، حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان امسال به 782 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. در این صورت رشد اقتصادی 1401 در حدود 3.3 درصد خواهد بود. بررسی روند رشد در ایران نشان می‌دهد، که معمولا نیمه نخست سال نسبت به نیمه دوم سال شاهد رشدهای بالاتری هستیم، بنابراین بعید به نظر می‌رسد رشد نیمه اول در پاییز و زمستان هم تکرار شود. همچنین شرایط کشور اعم از اجتماعی، سیاسی  و همچین اقتصادی مانند نوسانات شدید نرخ ارز، در نیمه اول سال بسیار با ثبات‌تر از نیمه دوم سال بوده است. از همین رو این سناریو کمی خوشبینانه به حساب می‌آید.

سناریو چهارم؛ کاهش چشمگیر رشد

همانگونه که در سطور بالا گفته شد شرایط کشور از منظر اجتماعی و سیاسی در شش ماهه دوم سال وضعیت خوبی نداشته است، حتی فارغ از این مسائل که به طبع اثر گذاری بالایی هم خواهند داشت، متغیرهای اقتصادی نیز در پاییز و زمستان وضعیت مناسبی تجربه نکرده‌اند. به عنوان مثال نوسان و افزایش نرخ ارز در چند ماه گذشته بسیار چشمیگیر بوده، با توجه به حساسیت بالای اقتصاد ایران به نرخ ارز، پیش‌بینی می‌شود این اتفاق شرایط اقتصادی کشور را بی‌ثبات کرده باشد. از همین رو می‌توان فرض رشد یک درصدی را برای پاییز و زمستان در نظر گرفت، چنانچه در نیمه دوم سال ارزش افزوده اقتصادی با این نرخ رشد کند، در انتهای سال حجم حقیقی اقتصاد ایران به 773 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. بر این اساس رشد اقتصادی 1401 برابر با 2.1 درصد خواهد بود.

در خوشبینانه ترین حالت هم به 96 نمی رسیم

تولید ناخالص داخلی حقیقی ایران در سال 96 حدود 787 هزار میلیارد تومان بوده است. همانگونه که مشاهده شد در بهترین سناریو حجم اقتصاد ایران در پایان سال جاری به 782 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. به بیان دیگر علی‌رغم اینکه در دو سال گذشته رشد مثبت در کشور تجربه شده، حجم حقیقی اقتصاد ایران با فرض بهترین حالت هم در پایان 1401 حدود 5 هزار میلیارد تومان پایین‌تر از سال 96(سال قبل از آغاز دور جدید تحریم ها) خواهد بود.

یک دهه در جا زدن

میانگین رشد اقتصاد ایران در دهه های قبل از دهه 90، حدود 4.3 درصد بوده، این در حالیست که در یازده سال گذشته(90 تا 1401) متوسط نرخ رشد حدود یک درصد بوده است. محاسبات نشان می‌دهد چنانچه در یک دهه گذشته هم مانند روند بلندمدت اقتصاد ایران رشد می‌کردیم، حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان 1401 به رقم یک هزار و 95 هزار میلیارد تومان می‌رسید. به بیان ساده‌تر چنانچه در دهه گذشته کشور مانند روند معمول خود عمل می‌کرد، تولید ناخالص داخلی ایران در پایان سال 1401 بالغ بر 310 هزار میلیارد تومان(حقیقی) بیشتر از حجم محقق شده کنونی بود.

همچنین محاسبات نشان می‌دهد اگر از سال 1402 به طور متوسط سالانه 5 درصد رشد اقتصادی را تجربه کنیم، در سال 1408 به حجم اقتصادی یک هزار 95 هزار میلیارد تومان می‌رسیم. به عبارت دیگر اگر در فرضی خیلی خوشبینانه از سال آینده متوسط 5 درصد رشد کنیم، در سال 1408 تازه به جایی خواهیم رسید که امروز قرار بود باشیم.

 با توجه روند نزولی که انباشت سرمایه به عنوان موتور رشد اقتصادی در چند سال اخیر تجربه کرده، رسیدن به رشد 5 درصدی در سال‌های آینده دور از دسترس است. این امر نشان از فرصت‌های نابی است که ایران در سالیان گذشته از دست داده است.