اثر جنگ اوکراین بر توافق هسته‌ای: روسیه گروکشی می‌کند؟

به گزارش اکوایران، در رأی گیری مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد قطعنامه‌ای که روسیه را به دلیل حمله به اوکراین محکوم کرد و با ۱۴۱ رای موافق، ۵ رای مخالف تصویب شد، ایران از جمله ۳۵ کشوری بود که به این قطعنامه رأی ممتنع داد. چرا؟

در حالی که ایران می‌گوید مخالف جنگ در اوکراین است، به طور کامل عملیات نظامی روسیه را محکوم نمی‌کند، در عوض غرب را به دلیل حضور ناتو در منطقه و گسترش آن مقصر می‌داند.

دلایل این واکنش آرام و محتاطانه ایران به حمله به اوکراین را می‌توان در روابط ایران با روسیه در چند دهه گذشته، روابط تیره‌تر این کشور با غرب و تحولات در سراسر خاورمیانه جستجو کرد.

الگوی چند دهه‌ای

حمیدرضا عزیزی، عضو مدعو در مؤسسه امور بین‌الملل و امنیتی آلمان، «روند روابط ایران و روسیه در چند دهه گذشته الگوی واکنش ایران به اقدامات نظامی روسیه در همسایگی نزدیک خود را نشان می‌دهد».

عزیزی گفت: «به طور کلی، ایران هرگز تجاوزات خارجی روسیه را محکوم نمی‌کند، اما در عین حال هرگز سرزمین‌هایی را که مسکو تحت کنترل درآورده است، به رسمیت نمی‌شناسد».

به گفته وی، این همان چیزی است که ما در جنگ 2008 گرجستان، الحاق کریمه به روسیه در سال 2014 و اکنون در مورد شرق اوکراین شاهد بودیم.

عزیزی گفت: با توجه به افزایش خصومت‌ها بین تهران و غرب در زمینه‌های مختلف از جمله برنامه هسته‌ای و نفوذ منطقه‌ای، ایران روی حمایت روسیه در عرصه بین‌المللی حساب می‌کند.

وی افزود: روابط ایران با روسیه به ویژه در دهه گذشته تقویت شده است و تهران نمی‌خواهد این چشم‌اندازها را به خطر بیندازد.

ایران می‌خواهد تجارت دوجانبه را در آینده قابل پیش‌بینی از سطح کنونی که حدود 3.5 میلیارد دلار است به حداقل 10 میلیارد دلار برساند، به کمک روسیه برای تکمیل پروژه نیروگاه هسته‌ای در هرمزگان چشم دوخته است و در حال تجدید یک قرارداد جامع 20 ساله است که سال گذشته منقضی شد.

ملاحظات محلی، اصل تمامیت ارضی و حاکمیت ملی

عزیزی گفت: رویکرد ایران در قبال بحران اوکراین ابعاد محلی نیز دارد. وی گفت که رهبران ایران از گفتمان ضد غربی روسیه حمایت می‌کنند و آن را نشانه زوال غرب می دانند.

او گفت: در همین راستا، به بخش‌های غرب‌گرای جامعه و حوزه سیاسی ایران و همچنین عموم مردم پیامی می‌دهد که نمی‌توان به غرب اعتماد کرد، چراکه شرکای خود را در زمانی که به کمک آنها بیشتر نیاز است، ترک می‌کنند.

از سوی دیگر، عزیزی گفت که ایران آشکارا از کمپین‌های نظامی روسیه حمایت نمی‌کند، زیرا ممکن است روزی در برخی از استان‌های مرزی‌اش که احساسات جدایی‌طلبانه وجود دارد، علیه خود ایران استفاده شود.

به عبارت دیگر، ایران به اصل تمامیت ارضی و حاکمیت ملی پایبند است.

مذاکرات وین در تقابل شرق و غرب

علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی روز چهارشنبه در نشست ویژه با نمایندگان مجلس شورای اسلامی در محل دبیرخانه شورا گفت: تجربه تلخ عهدشکنی آمریکا و عدم اقدام اروپا، تحقق الزامات یک توافق قابل اعتماد، متعادل و پایدار را اجتناب ناپذیر کرده است.

نورنیوز، رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران نوشت: یک مقام ارشد امنیتی ایران روز چهارشنبه با تاکید بر ضرورت حل سریع چند موضوع باقی مانده در مذاکرات که هنوز پیرامون آن توافقی حاصل نشده، اظهار داشت: تجربیات تلخ ناشی از بدعهدی آمریکا و بی‌عملی اروپا، تامین الزامات شکل‌گیری توافقی «قابل اتکاء، متوازن و پایدار» را اجتناب‌ناپذیر کرده است.

شمخانی تاکید کرد: راهبرد اصلی کشور در کنار تلاش برای رفع تحریم‌ها، تمرکز بر ایجاد سازوکارهای بی‌اثر کردن ابزار تحریم است و خوش‌بختانه در این زمینه اقدامات بسیار خوبی انجام شده است.

شالوده سخنان روز چهارشنبه علی شمخانی، اظهارات پیشین وی، حسین امیرعبداللهیان و علی باقری کنی در توییتر، و پاسخ‌های سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران در نشست خبری اخیر، تأکید بر چند مطالبه‌ است که از آغاز ماراتن ده‌ماهه مذاکرات وین بر آن‌ها تأکید شده و طرف‌های روسی، چینی و حتی غربی و بعضاً آمریکایی بر «قابل درک بودن» مطالبات تهران مهر تأیید زده‌اند، اما آنطور که از شواهد و قرائن پیداست، تاکنون آمریکا در تأمین این مطالبات یا ارائه جایگزین‌های مبتکرانه، ناتوان بوده و بی‌عملی نشان داده است.

طرف ایرانی معتقد است با عبور از درخواست غرامت خروج آمریکا از برجام، انعطاف‌پذیری اولیه را نشان داده است، اما بارها تأکید کرده است که حاضر نیست از مطالبات اصلی خود عقب‌نشینی کند: «ارائه ضمانت‌های معتبر» که پایداری توافق را تضمین کند، «رفع قابل راستی‌آزمایی و عملی تحریم‌های» اعمال شده پس از خروج ترامپ از توافق، فارغ از برچسب‌های تحریمی -که بسیاری از آن‌ها با هدف پیچیده‌سازی احیای احتمالی برجام و در ماه‌های انتهایی دولت ترامپ- و با تأکید بر تحریم‌های نفتی، بانکی و حمل و نقل.

ایران همچنین خواهان متوازن‌سازی و متعادل‌سازی تعهدات طرفین [و مکانیسم‌های در نظر گرفته شده برای پایبندی و یا مجازات عدم پایبندی به توافق] است. «تجربه تلخ» مورد اشاره شمخانی احتمالاً تنها ناظر بر تضمین پایداری توافق نیست، بلکه ایجاد توازن و تعادل در مکانیسم‌ها، به گونه‌ای که طرفین به یک میزان نسبت به عدم پایبندی خود نگران باشند نیز روی دیگر این تجربه است.

آنچه به تازگی تحت عنوان «تضمین ذاتی» مطرح شده است، تلاش برای ایجاد چنین توازنی است. محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران اخیراً گفته است اگر آمریکا دوباره از توافق هسته ای با قدرت های بزرگ خارج شود، ایران می تواند «هر لحظه» تولید اورانیوم غنی شده خلوص را از سر بگیرد. اسلامی گفت: «غنی‌سازی [با غظت بالا] می‌تواند در هر لحظه که (مسئولان) تصمیم بگیرند یا اراده برای آن وجود داشته باشد، انجام شود. اگر آنها [آمریکا] به تعهدات خود عمل نکنند، ما به وضعیت قبلی باز خواهیم گشت».

با این حال به نظر می‌رسد موضوعات مورد اختلاف دیگری نیز در میان است که مانع کاهش شکاف میان طرفین شده است. به نوشته وال‌استریت‌ژورنال مقامات آمریکایی و ایرانی می گویند که این اختلافات شامل دامنه کاهش تحریم های آمریکا، ادامه درخواست های ایران مبنی بر ارائه تضمین های قوی تر از سوی آمریکا برای عدم خروج مجدد از توافق و تلاش ایالات متحده برای اطمینان از انجام مبادله زندانیان در کنار بازگرداندن توافق هسته ای است.

این روزنامه مدعی است، مسئله دیگر و شاید سخت ترین مورد که اخیراً عنوان یک مانع ظاهر شده، تلاش ایران برای مختومه کردن تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد مواد هسته‌ای [ادعایی] یافت شده در ایران است.

به گفته سعید خطیب‌زاده، تهران معتقد است غرب از این موضوع، به عنوان بهانه‌ای برای اعمال اهرم فشار بر ایران از طریق تلاش تهدید به صدور قطعنامه شورای حکام آژانس علیه ایران، سوء استفاده می‌کند.

یک مقام ایرانی به رویترز گفت، علیرغم پیشرفت در مذاکرات، نکته اصلی این است که تهران خواهان این است که موضوع آثار اورانیوم یافت شده در چندین سایت قدیمی اما اعلام نشده در ایران حذف و برای همیشه بسته شود.

یک مقام ایرانی دیگر در تهران گفت: «ما به سوالات آژانس پاسخ داده ایم. اما آنها به جای بستن پرونده با انگیزه سیاسی، از آن برای به دست آوردن اهرم فشار در مذاکرات استفاده می کنند».

به نوشته رویترز، یک موضع کلیدی دیگر تأکید ایران بر حذف سپاه از فهرست [ادعایی] تروریسم ایالات متحده بوده است. تعیین سپاه پاسداران از سوی واشنگتن در سال 2019، که اولین باری بود که ایالات متحده به طور رسمی بخش نظامی از یک دولت مستقل دیگر را به عنوان گروه تروریستی معرفی کرد، مشکلات بیشتری را برای اقتصاد تحریم‌شده ایران ایجاد کرده است.

شمشیر دولبه جنگ اوکراین برای احیای برجام

و در نهایت این جنگ در اروپا است که بر تلاش‌ها برای دستیابی به یک توافق نزدیک برای احیای برجام، سایه افکنده است.

علیرغم تلاش برای فاصله‌گذاری میان احیای برجام و موضوعات حاشیه‌ای (حتی بحث مبادله زندانیان که در مسیر موازی و نه یکسان با مذاکرات برجامی دنبال می‌شود)، جنگ در اوکراین، موضوعی نیست که بتوان از تأثیر آن بر مذاکرات وین چشم‌پوشی کرد، زیرا قدرت های جهانی بر سر میز مذاکره خود را در طرف مقابل بزرگترین بحران امنیتی اروپا از زمان جنگ جهانی دوم می بینند.

در واقع بحران اوکراین به نوبه خود معادلات و موازنه قوا در میان طرف‌های مذاکره‌کننده و بینش آن‌ها درباره نسبت میان روند جاری و جنگ اوکراین را تغییر داده است. با وجود پیشرفت‌های مهم، ایران و ایالات متحده هنوز باید اختلافات کلیدی باقی مانده را در حالی‌که میانجیگران اروپایی و روسی وارد درگیری با یکدیگر شده‌اند، از بین ببرند. 

به نوشته رویترز، در میان دیپلمات‌ها نگرانی‌هایی وجود دارد که اختلاف نظر اروپا، واشنگتن و مسکو بر سر حمله روسیه به اوکراین می‌تواند اتحاد بین قدرت‌های مذاکره‌کننده با ایران را تضعیف کند. دیپلمات‌ها گفته‌اند، علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد ایران، صبح دوشنبه با مواضعی وارد وین شد که می‌توان درباره دشواری تعامل با همتایان غربی‌‌اش مطمئن بود.

بحران اوکراین قیمت نفت را برای اولین بار در هشت سال گذشته به بالای 100 دلار در هر بشکه رسانده است و فشار سیاسی بر رئیس جمهور بایدن را انباشته کرده است. یک توافق هسته ای در نهایت می تواند منجر به بازگشت بیش از یک میلیون بشکه نفت ایران به بازارهای جهانی شود و به طور بالقوه قیمت ها را کاهش دهد.

هنری روم، تحلیلگر خاورمیانه و متخصص ایران در گروه اوراسیا، یک شرکت مشاوره ریسک سیاسی، گفت: «جنگ احتمالاً به ایران دست قوی‌تری در مذاکرات می‌دهد و این خطر را افزایش می‌دهد که تهران بیش از حد از آن استفاده کند».

 این بحران ممکن است به مثابه شمشیر دولبه برای ایران، قدرت‌های جهانی و ماراتن دیپلماتیک ۱۰ ماهه آن‌ها برای بازگشت متقابل به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، عمل کند؛ از یک‌سو می‌تواند با تشدید فوریت و ضرورت توافق، موفقیت را ناگزیر کند، به ویژه اینکه طرف غربی اصلاً دوست ندارد در بحبوحه بزرگترین رویارویی نظامی اروپا از زمان جنگ‌جهانی دوم، درگیر یک بحران پیچیده در خاورمیانه شود. 

اما از سوی دیگر این خطر را به همراه دارد که یکی از طرف‌های برجام، جنگ اوکراین را به عنوان موقعیتی برای بهبود اهرم مذاکراتی خود تلقی کند و بیش از حد پیش برود، و یا اینکه ولادیمیر وی. پوتین، تصور کند می تواند این مذاکرات را به عنوان یکی از مهره‌های بازی خود در تقابل و گروکشی با غرب، به گروگان بگیرد.

دنیل لاریسون، یکی از سردبیران Antiwar.com  می‌گوید:«اگر مسکو تلاش کند از احیای برجام به عنوان ابزار چانه زنی با غرب استفاده کند، جنگ روسیه و اوکراین می تواند دیپلماسی ایران را از مسیر خود خارج کند و در نهایت با شکست مواجه شود، در صورت مرگ برجام، اروپای شرقی احتمالا تنها منطقه ای نخواهد بود که توسط دوره‌های جدید بی ثباتی تحت تاثیر قرار می‌گیرد».

البته از شب گذشته اخباری به گوش می رسد که ظاهر برخی از اختلاف های در حوزه پادمانی رو به حل شدن است باید دید اختلاف در حوزه های دیگر نیز پس از جنگ اوکراین حل می شود؟