احتمال حذف روسیه از توافق احیای برجام؟

به گزارش اکوایران، در روزهای اخیر، مقامات غربی گفته‌اند که مذاکره‌کنندگان در حال دستیابی به توافق هستند و تنها چند موضوع باقی‌مانده باید حل شود. مذاکرات به مرحله ای رسیده بود که آمادگی برای بستن قرارداد حتی در خارج از هتل کوبورگ، محل اصلی مذاکرات در وین، نیز قابل مشاهده بود. پلیس به منظور آماده سازی برای نشست وزرای روسیه، چین، ایران، بریتانیا، آلمان و فرانسه، سنگرهای بیشتری را در اطراف هتل مجلل ایجاد کرده است. حتی با پیش بینی نشست رسمی برای امضای یک توافق بازسازی شده، دعوت‌نامه‌ها حتی بیش از یک هفته پیش در سطح وزیران ارسال شد. این جلسه اکنون به تعویق افتاده است.

تهاجم روسیه به اوکراین در روزهای پایانی مذاکرات نگرانی نشت پیامدهای این بحران به روند مذاکرات را به دنبال داشت و در حالی که دیپلمات‌ها توانستند این مذاکرات حساس را در برابر تحولات جهانی طی یازده ماه گذشته محافظت کنند، مقیاس اخیر تجاوز روسیه به اوکراین، به گونه‌ای است که فارغ از تغییر معادلات بازی و ادراکات طرفین، تعامل نزدیک بین میخائیل اولیانوف، مذاکره‌کننده ارشد روسیه و رابرت مالی، فرستاده ویژه ایالات متحده در امور ایران را ساعت به ساعت دشوارتر کرده است.

درحالی‌که علی باقری‌کنی پس از رایزنی ۲ روزه در تهران، روز چهارشنبه به محل مذاکرات برجامی در وین بازگشت، رئیس‌جمهور ایران اعلام کرد که «دولت مذاکرات هسته ای را کاملاً مطابق با اصول و چارچوبی که مقام معظم رهبری تعیین کرده اند دنبال می کند و از هیچ یک از این خطوط قرمز کوتاهی نکرده و نخواهد کرد».

به سود همه، به ضرر روسیه 

از آن سو تحریم‌های غرب علیه عرضه انرژی روسیه به دلیل جنگ اوکراین، در حالی صورت می‌گیرد که به نظر می‌رسد طرف‌ها به توافقی نزدیک شده‌اند که با لغو تحریم‌های نفتی ایران، به فروکش تلاطم بازار نفت کمک می‌کند. اتفاقی که به سود تهران و غرب و به ضرر مسکو تمام خواهد شد.

روسیه که به نظر می‌رسید در مناقشه کنونی میان تهران و واشنگتن، عمدتاً در کنار ایران ایستاده است، روز شنبه گفت که برای دستیابی به توافق باید منافع ملی خود را در نظر بگیرد. این موضع پس از آن اتخاذ شد که تهران در روز جمعه اعلام کرد که با ناظر هسته ای سازمان ملل بر سر نقشه راهی برای حل و فصل مسائل باقیمانده توافق کرده است و این سیگنال را داد که مذاکرات نزدیک به نتیجه نهایی است.

اگر خواسته لاوروف این باشد که ایالات متحده را ملزم به معافیت تجارت روسیه و ایران از تحریم‌ها کند، غرب مطمئناً این تقاضا را رد می‌کند، زیرا این امر باعث ایجاد شکاف بزرگی در رژیم تحریم‌ها می‌شود. در چنین شرایطی، این از یک‌سو به مسکو بستگی دارد که آیا توافق هسته‌ای احیاشده را به طور کامل وتو کند یا خیر، و از آن سو به طرف‌های دیگر توافق بستگی دارد که آیا آمادگی، اراده و امکان کنار گذاشتن روسیه از توافق (دست‌کم در کوتاه‌مدت یا به عنوان یک هشدار) و جایگزینی نقش مسکو در برجام را دارند یا خیر.

انگیزه‌های کرملین

اقدام غافلگیرکننده روسیه نشان می‌دهد که مسکو تا چه اندازه مایل است از اهرم فشار خود در درگیری‌های مختلف برای تحت فشار قرار دادن غرب در حین جنگ با اوکراین، حتی با خطر نارضایتی متحدانش در تهران، پیش برود.

این همچنین نشان دهنده درک روسیه نسبت به این است که ایالات متحده اکنون بیش از هر زمان دیگری به احیای برجام نیاز دارد تا جایگزینی برای اختلال در عرضه نفت خام روسیه در بازار جهانی پیدا کند و شاهد بازگشت بیش از یک میلیون بشکه نفت تحریم شده ایران به بازار باشد.

خواسته های جدید روسیه در حالی مطرح می شود که مسکو و تهران در برخی از مسائل جهانی فاصله می گیرند. رأی ممتنع ایران در سازمان ملل پس از آن صورت گرفت که روسیه به قطعنامه شورای امنیت مورد حمایت امارات متحده عربی برای تحریم گروه حوثی متحد ایران، درحالی‌که قبلاً رأی ممتنع داده بود- رأی مثبت داد.

به گفته مقامات، سوال این است که آیا «مسکو واقعاً برای ایفای بهتر نقش کلیدی خود در اجرای توافق هسته‌ای احیاشده، خواستار معافیت از تحریم‌ها است» یا اینکه این درخواست «ترفندی گسترده‌تر برای کاهش اثر تحریم‌ها است»؟ 

به نظر می رسد که مقامات غربی هنوز در حال تقلا هستند تا بفهمند کدام یک از این دو سناریو در جریان است.

یک مقام ارشد گفت: اگر دامنه استثنائات تحریمی را گسترش دهند، با مشکل سیاسی و نه فنی مواجه خواهیم شد و این می‌تواند برای توافق، «کشنده» باشد.

یکی دیگر از مقامات ارشد غربی گفت که اگر خواسته های روسیه فراتر از معافیت های تحریمی برای ایفای نقش در اجرای مجدد توافق هسته ای باشد، آنها به طور بالقوه می توانند "کل توافق را گروگان بگیرند و روابط خود با چین را به خطر بیندازند."

پکن در حال حاضر مقادیر قابل توجهی نفت ایران را وارد می‌کند و در چارچوب توافق هسته‌ای احیا شده، این واردات را حتی بیشتر خواهد کرد. آسیب به این چشم‌انداز، چین را عصبانی خواهد کرد و ایجاد تنش در روابط با پکن، به ضرر مسکو تمام خواهد شد.

نگاه ۳ تحلیلگر

تریتا پارسی، معاون اجرایی مؤسسه کوئینسی در واشنگتن دی‌سی گفت: «هم روسیه و هم چین مسئول رسیدگی به عناصر خاص در برجام هستند. قرار بود مقداری از اورانیوم با غنای پایین به روسیه ارسال شود و بخشی از این فعالیت ها ممکن است تحت تحریم‌های جدیدی قرار گیرد که ایالات متحده علیه روسیه اعمال می کند».

به گفته پارسی، «خواسته های روسیه می تواند مشروع باشد، اما می تواند بهانه ای برای به تاخیر انداختن توافق جدید با ایران نیز باشد. این امر فشار آمریکا را کاهش می‌دهد و به روس‌ها که تنها صادرات آنها [به غرب] در این مقطع گاز و نفت است، امتیاز می‌‌دهد. به نظر می رسد حداقل روس‌ها می‌خواهند آن را به تعویق بیندازند».

هنری روم از گروه اوراسیا گفت: «روسیه ممکن است قصد استفاده از ایران را به عنوان راهی برای دور زدن تحریم های غرب داشته باشد. تضمین کتبی که به روسیه اجازه می دهد این کار را انجام دهد احتمالاً فراتر از قلمرو چیزی است که واشنگتن می‌تواند در بحبوحه یک جنگ تمام عیار در اوکراین ارائه دهد».

گروه اوراسیا اعلام کرد که درخواست‌های جدید روسیه می‌تواند مذاکرات هسته‌ای را مختل کند، اگرچه هنوز شانس دستیابی به توافق را 70 درصد نگه می‌دارد.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین المللی بحران گفت: «سخت است که بگوییم این یک مشکل فنی است یا یک چرخش سیاسی. فروپاشی برجام به نفع میان مدت و بلندمدت روسیه نیست، حتی اگر در کوتاه مدت به بالا نگه داشتن قیمت جهانی انرژی به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر غرب کمک کند».

سؤال حیاتی

در این میان سوال مهمی که ناظران را به چالش کشیده این است که اگر مطالبه روسیه با هدف اخلال در مسیر توافقی باشد که پس از  ماه‌ها مذاکرات سخت و فشرده به نتیجه نهایی نزدیک شده و در صورت دستیابی به آن، ایران، غرب و حتی چین از آن سود خواهند برد، آیا طرف‌ها اراده و امکان کنار گذاشتن مسکو از توافق بالقوه را دارند یا خیر؟

فارغ از بعید یا نزدیک بودن چنین سناریویی، در صورتی که نیت کرملین ایجاد مانع جدی در دستیابی به نتیجه نهایی باشد، کنار گذاشتن روسیه از توافق احتمالی در میانه جنگ اوکراین، می‌تواند منجر به پیچیدگی‌های بیشتر و تصمیمات سیاسی حساس‌تر و جسورانه‌تری از سوی تصمیم‌سازان سایر طرف‌های برجام شود. اما اگر آن‌ها واقعاً برای رسیدن به هدف مصمم باشند، این مسیری است که احتمالاً در نهایت باید طی شود. 

امکان برجام احیاشده بدون روسیه

در حالی که ایران قبلاً از روسیه برای صادرات ذخایر اورانیوم غنی شده مازاد خود استفاده می کرد، اکنون تهران می‌تواند از کشور ثالث دیگری استفاده کند، همانطور که ذخایر آب سنگین اضافی را به عمان ارسال می‌کرد. در گذشته، ایران همچنین با چین تجارت اورانیوم داشته است و همچنین امکان مشارکت در بانک بین المللی سوخت هسته‌ای در قزاقستان دارد.

روسیه تعهد صریح برای کمک به ایران برای توسعه کارخانه غنی سازی فردو به مرکز تولید ایزوتوپ دارد. اما تکمیل این پروژه یک تعهد بلندمدت است و ایران همچنان می‌تواند با از کار انداختن ظرفیت غنی‌سازی سایت، همانطور که در توافق اولیه پیش‌بینی شده بود، لغو تحریم‌ها را دریافت کند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران مدعی است: «به نظر می رسد روسیه مایل است ایران را با خود به زیر بکشد».

وی افزود: «اما اگر تهران و واشنگتن واقعاً خواهان توافق هستند، می‌توانند بدون مسکو این کار را انجام دهند. جایگزینی نقش روسیه در این توافق دشوار است، اما غیرممکن نیست».

هنری روم، تحلیلگر ایران در گروه مشاوره اوراسیا، گفت که «احیای توافق هسته ای بدون روسیه، مسخره اما احتمالاً ممکن است، حداقل در کوتاه مدت».

روم به رویترز گفت: «اگر روسیه به مانع تراشی در مذاکرات ادامه دهد، من فکر می‌کنم طرف‌های دیگر و ایران چاره‌ای نخواهند داشت جز اینکه خلاقانه درباره راه‌هایی برای انجام توافق بدون دخالت مسکو فکر کنند».

نیویورک‌تایمز: جنگ اوکراین، توافق را ضروری‌تر و دستیابی به آن را دشوارتر کرده است

استیون ارلنگر، روزنامه‌نگار نیویورک‌تایمز گزارش داده است درحالی که جنگ اوکراین بر فوریت و ضرورت توافق، و دشواری دستیابی به آن افزوده است، توافق هسته‌ای ایران در آستانه احیاست، اما با پیچیدگی و ابهام مطالبات اخیر روسیه مواجه است.

به نوشته ارلنگر، با توجه به اینکه جهان مشتاق است خود را از نفت روسیه جدا کند و مذاکرات وین به امضای یک پیمان هسته‌ای احیا شده نزدیک است، به نظر می‌رسد مسکو یک مانع ایجاد کرده است.

برای منزوی کردن روسیه و همچنان ادامه جریان نفت، غرب محدودیت‌های موجود در فروش نفت ایران را به عنوان بخشی از یک توافق لغو می‌کند و مطالبه مسکو این سیگنال نگران‌کننده را داده است که روسیه ممکن است هر توافقی را خنثی کند. این نگرانی وجود دارد که روسیه، فرصتی برای ایجاد شکاف در تحریم ها علیه خود بیابد.

ویکتوریا نولند معاون امور سیاسی وزیر خارجه در جلسه کمیته روابط خارجی سنا گفت: « روسیه با تقاضای لحظه آخری معافیت از تحریم به دنبال کسب منافع بیشتر از مشارکت خود در تلاش برای احیای برجام است، اما موفق نخواهد شد».

اجرای توافق تا ژوئن زمان خواهد برد

اگر توافقی حاصل شود و نفت ایران به بازار بازگردانده شود، سیگنال مهمی برای مسکو خواهد بود مبنی بر اینکه وابستگی جهانی به انرژی روسیه ممکن است در حال کاهش باشد.

اما اجرای مجدد هر توافقی چندین ماه، شاید تا ژوئن، طول می کشد. ابتدا باید تحریم ها برداشته شود و ایران باید اورانیوم مازاد خود را صادر کند و سپس بسیاری از سانتریفیوژهای پیشرفته را که مفاد توافق را نقض می‌کنند، مهروموم کند.

ولی نصر، استاد روابط بین‌الملل و مطالعات خاورمیانه در دانشگاه جانز هاپکینز، گفت: «تولید بالقوه ایران می‌تواند در کوتاه‌مدت به کاهش نگرانی سرمایه‌گذاران کمک کند».

نصر گفت: «همه [نفت ایران] فردای توافق در بازار جاری نمی‌شود، اما می‌تواند بسیاری از تنش‌های سوداگرانه را که قیمت‌ها را بالا می‌برد، کاهش دهد».

عبور از آخرین پیچ‌های مسیر توافق

مقامات ارشد اروپایی و آمریکایی می گویند حتی فارغ  از موضوع مطالبات روسیه، سه یا چهار موضوع باقی مانده بین ایران و ایالات متحده نیازمند تصمیمات سیاسی دشواری برای هر دو طرف در مورد دامنه تحریم های باقی مانده علیه ایران و برخی مسائل دیگر است.

انتقاد از توافق جدید در کنگره نیز افزایش یافته است. اما حتی اگر کنگره به رد آن رأی دهد، تردید وجود دارد که مخالفان بتوانند دو سوم اکثریت هر دو مجلس را که برای لغو وتوی ریاست جمهوری لازم است، به دست آورند.

مذاکره کنندگان معتقد بودند که به اندازه کافی به توافق نهایی نزدیک شده‌اند و برنامه هایی برای امضای قرارداد در روزهای شنبه و یکشنبه وجود داشت که به تعویق افتاد و مذاکره‌کنندگان کلیدی به پایتخت‌های خود بازگشتند.

همچنین مذاکرات جداگانه و بسیار حساسی با ایران در مورد مبادله زندانیان در جریان است. یکی از پیچیدگی‌ها با توافق آخر هفته میان ایران و رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بر سر برنامه‌ای سه ماهه رفع شد.

اما با عبور از آخرین موانع و پیچیده‌ترین پیچ‌های مسیر توافق برای احیای برجام، بازی روسیه اکنون مانع ناشناخته جدیدی است که اهداف آن هنوز مشخص نیست.

مقامات می گویند که اگر روسیه ضمانت هایی محدود به تعهداتش تحت توافق هسته ای بخواهد، می توان آن را مدیریت کرد. اما اگر تقاضای روسیه گسترده‌تر باشد و شامل معافیت‌ها از تحریم‌های مالی و تجاری غرب باشد، توافق می‌تواند به سرعت از بین برود.

در حالی که روسیه یکی از اعضای این پیمان است، ممکن است تایید مسکو از نظر قانونی ضروری نباشد. اما چین و ایران ممکن است نخواهند بدون آن به کار ادامه دهند و روسیه همچنان یکی از اعضای کمیسیونی است که بر رعایت توافق نظارت می کند.

آقای بلینکن روز سه شنبه در سفر به استونی گفت که انتظار ندارد روسیه مانع پیشرفت مذاکرات هسته ای ایران شود.

برنامه نشست وزیران

اگر این توافق در نهایت انجام شود، برنامه برای نشست وزیران کمیسیون مشترک توافق میان اعضای فعلی آن - ایران، چین، روسیه، بریتانیا، فرانسه، آلمان و اتحادیه اروپا- وجود دارد. آقای بلینکن نامه ای مبنی بر تایید موافقت آمریکا برای ورود مجدد به پیمان ارسال خواهد کرد.

آقایان امیرعبداللهیان و جوزپ بورل فونتلس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا شخصاً در این جلسه حضور خواهند داشت و دیگران به صورت مجازی شرکت خواهند کرد. هنوز مشخص نیست که آیا آقای لاوروف می خواهد شخصاً در این مراسم شرکت کند یا خیر.