خواب بزرگ اردوغان برای ایروان؛ بازی قفقاز عوض می‌شود؟

به گزارش اکوایران، در حالی که ترکیه در مناقشات ارضی بین دو همسایه قفقاز جنوبی، از آذربایجان علیه ارمنستان حمایت کرده است، همچنین تمایلی قوی در داخل دولت ترکیه برای عادی سازی روابط با ایروان وجود دارد.

به نوشته المانیتور، تحلیلگران معتقدند که ردپای رو به کاهش روسیه در منطقه فرصتی را برای آنکارا فراهم می‌کند تا دو کشور را به دامان غرب متصل کند. در 17 آوریل، روسیه اعلام کرد که نیروهای حافظ صلح خود را از قره باغ خارج می‌کند.

در 19 آوریل، ارمنستان به عنوان بخشی از مذاکرات تعیین مرز، اعلام کرد که چهار روستایی را که در دهه 1990 تصرف کرده بود به آذربایجان باز می‌گرداند. با این خبر، تنها چند موضوع میان دو طرف باقی مانده است که باید قبل از توافق صلح جامع حل و فصل شود. مسئله اصلی در میان آن‌ها این است که چگونه باکو قلمرو خود را از طریق ارمنستان به منطقه آذربایجانی نخجوان در امتداد مرز ترکیه وصل خواهد کرد. ترکیه و آذربایجان مدت‌هاست که برای ایجاد این مسیر حمل‌ونقل معروف به کریدور زنگزور فشار می‌آورند، در حالی که ارمنستان این ایده را نقض حاکمیت خود می‌داند.

زدن چندین پرنده با دو سنگ

از زمان به قدرت رسیدن در سال 2018، دولت نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، ایده کاهش روابط ژئوپلیتیکی خود با روسیه و نزدیک شدن به غرب را دنبال کرده است. این تغییر به ویژه پس از آن جدی شد که روسیه عملاً از حمایت ارمنستان در طول جنگ 2020 بین باکو و ایروان خودداری کرد و در نهایت منجر به پیروزی آذربایجان شد. پس از جنگ، پاشینیان مذاکرات عادی سازی را با ترکیه و آذربایجان آغاز کرد.

برخی در آنکارا مشتاق گرفتن دست دراز شده رهبر ارمنستان هستند. یک دیپلمات ترکیه‌ای به المانیتور گفت: «ما فرصت را برای توافق صلح با لوون تر-پتروسیان [رئیس جمهور میانه رو سابق ارمنستان] در دهه 1990 از دست دادیم. امیدوارم این فرصت را با پاشینیان از دست ندهیم. ما می‌توانیم تنها با چند میلیارد دلار و شجاعت سیاسی، مسیر تاریخ را تغییر دهیم.»

در حالی که اردوغان به وضوح از آذربایجان و علی اف حمایت می‌کند، تمایلاتی قوی در دولت او برای عادی سازی روابط با ارمنستان وجود دارد. سردار کیلیچ، سفیر سابق ترکیه در ایالات متحده و یکی از قابل اعتمادترین نیروهای اردوغان، به عنوان مذاکره کننده ارشد برای مذاکرات عادی سازی با ارمنستان فعالیت می‌کند.

آشتی بین ترکیه و ارمنستان تا حدودی پایانی بر یک قرن درد و رنج بین دو طرف است و اگر اعتبار آنکارا را در غرب تقویت نکند، حداقل انتقادات از ترکیه و آذربایجان به دلیل محاصره ارمنستان را خنثی می‌کند.

به گفته ریچارد گیراگوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای، یک اتاق فکر مستقل در ایروان، کل منطقه از عادی سازی ترکیه-ارمنستان سود خواهد برد.

گیراگوسیان به المانیتور گفت: «موضوع احیای تجارت و حمل‌ونقل منطقه‌ای به عنوان تنها نمونه بارز سناریوی «برد-برد» برای ثبات پس از جنگ است و فرصت‌های اقتصادی و تجاری ایجاد می‌کند که برای همه کشورهای منطقه مهم است. برای ارمنستان، ثبات منطقه‌ای اکنون به احیای بازدارندگی و تقویت وابستگی متقابل اقتصادی و تجاری برای جلوگیری از ادامه خصومت‌ها بستگی دارد.»

با ایجاد کریدور زنگزور، ترکیه ارتباطات تجاری و حمل و نقل خود را نه تنها به آذربایجان بلکه به دیگر جمهوری‌های ترک در آسیای مرکزی و چین تقویت خواهد کرد.

امتیاز اضافی این کریدور این است که حداقل بخشی از تجارت ترکیه با آسیا از روسیه و ایران مستقل می‌شود. چنین وضعیتی باعث تشویق سرمایه‌گذاری بیشتر غرب در بخش نفت و گاز آذربایجان و تقویت روابط آمریکا و اروپا با قفقاز جنوبی از طریق ترکیه خواهد شد.

طرف ارمنی نیز فعالانه تلاش می‌کند. آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، در اوایل ماه مارس در نشست دیپلماسی آنتالیا در ترکیه در مورد پیشنهاد «چهارراه صلح» دولت پاشینیان صحبت کرد.

ابتکار «چهارراه صلح» حتی جسورانه‌تر از کریدور زنگزور به نظر می‌رسد و شامل شبکه بزرگی از خطوط ریلی و جاده‌ای است که علاوه بر ترکیه و آذربایجان، ایران و روسیه را نیز به هم وصل می‌کند.

با حمایت دولت اردوغان، شرکت‌های مهندسی ترک که پروژه‌های چندین میلیارد دلاری را در داخل و خارج از کشور انجام می‌دهند، می‌توانند شبکه‌های جاده‌ای و ریلی ارمنستان را ارتقا دهند. این به نوبه خود دسترسی ترکیه به آذربایجان و آسیای مرکزی را بهبود می‌بخشد و در عین حال تجارت ارمنستان با جهان خارج از طریق بنادر، جاده‌ها و راه آهن ترکیه را تقویت می‌کند.

موانع باقی مانده برای صلح و عادی‌سازی

حتی در حالی که به نظر می‌رسد ترکیه، ارمنستان و آذربایجان گذشته را پشت سر می‌گذارند، موانع همچنان باقی است.

روسیه یکی از این موانع است. هاکان گونش، کارشناس روسیه، آسیای مرکزی و ایران و استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه استانبول، گفت که تلاش‌های پاشینیان برای نزدیک‌تر شدن با غرب، روسیه و ایران را آزار می‌دهد.

او به المانیتور گفت: «واضح است که روسیه و ایران از تلاش‌های پاشینیان برای نزدیک‌تر شدن با غرب که زمینه را برای روابط مسالمت‌آمیز با ترکیه ایجاد می‌کند، خوشحال نیستند. مسکو تلاش خواهد کرد تا سیاست داخلی ارمنستان را، احتمالاً با بسیج مخالفان ضد پاشینیان، کنترل کند؛ به منظور جلوگیری از نزدیک شدن ایروان به پایتخت‌های غربی، اما بدون تضعیف روابط مثبت خود با آنکارا.»

به همین ترتیب، ایران که به طور سنتی متحد ارمنستان است، مایل نیست ترکیه، رقیب منطقه‌ای خود را در قفقاز ببیند. به نظر الکس واتانکا، کارشناس ارشد و مدیر برنامه ایران در موسسه خاورمیانه در واشنگتن، روابط نزدیک اسرائیل با آذربایجان ممکن است نگرانی بزرگتری باشد.

واتانکا گفت: «سیاست خارجی ایدئولوژیک ایران به این معنی بود که جهان عرب تمام توجه تهران را به خود اختصاص می‌داد. ایران ظرفیت مازادی برای مدیریت تحولات در قفقاز جنوبی نداشت. جنگ 2020 که در آن آذربایجان با کمک اسرائیل و ترکیه قره باغ کوهستانی را بازپس گرفت، برای ایران یک شوک بود.»

وی افزود: «سیاست سه دهه اخیر تهران در قفقاز جنوبی ناکام بوده است. این به این دلیل است که تهران به جای توجه به منطقه‌ای که آینده آن می‌تواند مستقیماً بر امنیت ملی ایران تأثیر بگذارد، روی اسد یا حماس یا حزب الله سرمایه گذاری کرده است.»

بار سنگین تاریخ

در همین حال، پرداختن به مسائل فنی مانند مرز، قلمرو و مسیر حمل و نقل بسیار آسان‌تر از وزن سنگین تاریخ غم انگیزی است که روی دوش مردم ترکیه، ارمنستان و آذربایجان است.

در طول جنگ جهانی اول، بیش از یک میلیون ارمنی در شرق ترکیه توسط ارتش عثمانی تبعید شدند و بسیاری از آنها قتل عام شدند، رویدادی که در زبان ارمنی به عنوان «فاجعه بزرگ» شناخته می‌شود و بسیاری از جهان آن را یک «نسل کشی» می‌دانند.

اکثر ترک‌ها اتهام نسل‌کشی را رد می‌کنند و به شرایط وحشتناک جنگ جهانی اشاره می‌کنند و استدلال می‌کنند که تبعیدها اقدامی در زمان جنگ بود که به دلیل جنگ‌های نامنظم گروه‌های ارمنی علیه ارتش عثمانی ضروری بود.

تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط بین ترکیه، ارمنستان و آذربایجان در سال‌های 2010-2011 عمدتاً به دلیل مخالفت‌های داخلی در این سه کشور شکست خورد.

بنابراین، گریگوسیان هشدار می‌دهد، «توجه به این نکته مهم است که عادی‌سازی روابط بین ارمنستان و ترکیه بسیار ساده‌تر از نزدیک‌ شدن دو کشور است، اما رویکردی بسیار عملی‌تر و معتدل‌تر از تلاش‌های قبلی برای تعامل است».

وی افزود: «همانطور که پیشرفت دیپلماتیک ناگهانی پس از زلزله سال 2023 در ترکیه نشان داد -شامل اعزام امدادگران ارمنی برای قربانیان زمین لرزه ویرانگر 6 فوریه و باز شدن مرز زمینی بین دو کشور برای ورود امدادگران- زمینه‌هایی برای خوش‌بینی وجود دارد، که عادی‌سازی ارمنستان و ترکیه به‌عنوان یک «تغییر دهنده مثبت بازی» برای آشفتگی قفقاز جنوبی عمل کند.

ترکیه و ارمنستان از زمان استقلال این کشور از شوروی هرگز روابط دیپلماتیک برقرار نکرده‌اند. ترکیه همچنین در دهه 1990 در همبستگی با آذربایجان مرزهای زمینی با همسایه شرقی خود را بست.