بغداد و آنکارا بر سر چهارراه تازه؛ رویای جاه‌طلبانه اردوغان تعبیر می‌شود؟

به گزارش اکوایران، محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، که برای اولین بار در 13 سال گذشته به عراق سفر می‌کرد، در 22 آوریل در بغداد دیدار کردند و بیش از 24 یادداشت تفاهم (MOU) را امضا کردند. السودانی این سفر را به عنوان «نقشه راهی برای همکاری استراتژیک و پایدار در همه زمینه‌ها» توصیف کرد. السودانی به همراه همتای ترک خود یک توافقنامه اولیه شامل عراق، ترکیه، قطر و امارات متحده عربی را برای همکاری در پروژه جاده توسعه را امضا کردند.

پروژه 17 میلیارد دلاری جاده توسعه که ابتدا در دهه 1980 طراحی شد - و سپس به عنوان کریدور «کانال خشک» شناخته شد- شامل ساخت تقریباً 1200 کیلومتر خطوط ریلی دو طرفه و یک بزرگراه جدید بود که از فاو در استان بصره تا مرز ترکیه در شمال امتداد دارد.. این مسیر از بصره، دیوانیه، نجف، کربلا، بغداد و موصل عبور می‌کند و یک کریدور زمینی ایجاد می‌کند که بغداد و آنکارا را به هم متصل می‌کند.

به نوشته مدرن دیپلماسی، عراق و ترکیه با وجود مرز مشترک، تاریخی با تنش داشته‌اند. با این حال، تحولات اخیر نشان می‌دهد که دو کشور در حال حاضر وارد مرحله مثبت و جدیدی در روابط خود می‌شوند. تصمیم آن‌ها برای همکاری در پروژه جاده توسعه جزئی از ابتکار عمل بزرگتر آن‌ها برای تقویت روابط دوجانبه است. با این حال، اجرای موفقیت آمیز این پروژه، که یک تعهد بزرگ است، نه تنها به همکاری و هماهنگی عراق و ترکیه، بلکه به غلبه بر چالش‌های متعدد دیگر نیز بستگی دارد.

«جاده» عراق به سوی توسعه

عراق دو پروژه بزرگ را برای تثبیت نقش خود به عنوان یک پیوند حیاتی بین آسیا و اروپا و تقویت اهمیت ژئوپلیتیکی خود آغاز کرده است: بندر بزرگ فاو و طرح جاده توسعه. ساخت پروژه بندر فاو در جنوب عراق نزدیک به یک دهه پیش آغاز شد. طرح جامع جاه‌طلبانه بندر شامل پایانه‌های کانتینری گسترده، محموله‌های فله خشک و نفتی، به همراه یک اسکله خشک و پایگاه دریایی است. در صورت توسعه کامل، بندر فاو یکی از بزرگترین بنادر جهان خواهد بود.

بغداد با وجود تأخیر قابل توجه در ساخت و ساز به دلیل محدودیت‌های مالی و سایر چالش‌ها، در سال 2020 با امضای قراردادی به ارزش 2.6 میلیارد دلار با شرکت مهندسی و ساخت و ساز دوو کره جنوبی، برای آغاز ساخت فاز اول بندر، که قرار است طی 4 مرحله تکمیل شود، گام مهمی به جلو برداشت. فاز اول بندر قرار است تا سال 2028 تکمیل شود. فاز دوم این پروژه که هنوز شروع نشده است، شامل یک منطقه صنعتی است که شامل یک پالایشگاه، یک کارخانه فولاد و سایر امکانات صنعتی است. فاز سوم شامل ایجاد شهر جدید فاو است که شامل مسکن، مرکز تجارت و مرکز خرید، مدرسه و مساجد است.

جاده توسعه شبکه حمل و نقلی را تشکیل می‌دهد که هدف آن اتصال بندر بزرگ فاو به ترکیه است. انطور که پیش بینی شده است، ساخت این شبکه بزرگراه و راه آهن در سه مرحله انجام می‌شود که مرحله اول تا سال 2028 به پایان می‌رسد، مرحله دوم در سال 2033 و مرحله سوم در سال 2050 به پایان می‌رسد. گذشته از لجستیک، این پروژه برای تقویت توسعه شهری طراحی شده است و انتظار می‌رود شهرهای جدید و قطب‌های صنعتی در امتداد کریدور ظهور کنند.

روابط عراق و ترکیه در یک چهارراه جدید

در میان پیشرفت در کاهش تنش بین عراق و ترکیه، جاده توسعه عراق در مرکز توجه قرار گرفته است. جاه‌طلبی دیرینه اردوغان برای قرار دادن ترکیه به عنوان یک پیوند حیاتی برای انرژی و تجارت، با آرزوی السودانی برای استفاده از موقعیت استراتژیک عراق همسو است و اهمیت تاریخی آن را به عنوان پیوندی بین شرق و غرب احیا می‌کند.

السودانی از زمان روی کار آمدن در اکتبر 2022، پرچم‌دار سرسخت جاده توسعه بوده است و آن را به عنوان یک محرک کلیدی برای پیشرفت اقتصادی عراق، برای تقویت پیوندهای بازار جهانی این کشور، و برای ایجاد منابع جدید درآمد و ایجاد شغل می‌داند. در جریان اجلاس سران اتحادیه عرب در ماه مه 2023 در جده و طی بازدیدهای السودانی از امارات و ترکیه، مقامات عراقی برای این پروژه لابی کردند. در آن ماه، بغداد میزبان کنفرانسی برای معرفی جاده توسعه به وزرای حمل و نقل و مقامات کشورهای منطقه و جلب حمایت آن‌ها بود. السودانی اهمیت این پروژه را «ستونی برای اقتصاد پایدار و غیرنفتی و پیوندی که به همسایگان عراق و منطقه خدمت می‌کند» خواند.

اردوغان نیز فعالانه برای پیشرفت سریع جاده توسعه فشار می‌آورد، به ویژه پس از نشست جی20 در سپتامبر گذشته که در آن کریدور تجاری هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) معرفی شد– پروژه‌ای که ترکیه را شامل نمی‌شود. اردوغان نسبت به مسیر پیشنهادی این پروژه که ترکیه را دور می‌زند، به شدت واکنش نشان داد و به خبرنگارانی که او را برای این دیدار به دهلی همراهی می‌کردند، گفت: «ما می‌گوییم که هیچ کریدوری بدون ترکیه وجود ندارد». طی چند روز پس از نشست، اردوغان برنامه‌های خود را برای ایجاد یک کریدور جایگزین برای IMEC اعلام کرد. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه نیز مذاکرات فشرده ترکیه با عراق، قطر و امارات در مورد جاده توسعه را تایید کرد. عقب‌گرد در برنامه‌های IMEC به دلیل درگیری غزه و پیامدهای آن احتمالاً به علاقه آنکارا به پروژه جاده توسعه دامن زده است. اردوغان در سفر ماه آوریل خود به عراق بر تعهد ترکیه تاکید کرد و گفت: «دولت ترکیه در نظر دارد به کمک‌های خود به عراق ادامه دهد تا اطمینان حاصل شود که این پروژه در اسرع وقت تکمیل شده و منطقه به اهداف اقتصادی و توسعه‌ای خود دست یافته است.»

سوالات بیشتر از پاسخ‌ها

ابهامات متعددی پیرامون خود پروژه وجود دارد. برای یک چیز، این فرض که چین و سایر شرکای تجاری اصلی جریان‌های تجاری خود را به سمت جاده توسعه هدایت می‌کنند، به نظر می‌رسد که بیشتر در خوش بینی ریشه دارد تا شواهد تجربی. از سوی دیگر، حمل و نقل دریایی بین آسیا و اروپا به طور کلی گزینه مقرون به صرفه‌تری در مقایسه با مسیرهای زمینی است. علاوه بر این، نگرانی‌هایی در مورد امکان‌سنجی مالی وجود دارد، از جمله توانایی دولت عراق برای تامین نقدینگی کافی برای سهم خود و دریافت بودجه از منابع بین‌المللی.

همچنین سوالاتی پیرامون رابطه عراق و ترکیه، بازیگران اصلی این معادله، وجود دارد. منابع تداوم تنش بین طرفین همچنان ادامه دارد. علیرغم تلاش‌های سازنده اخیر برای رسیدگی به مسئله اشتراک آب، این موضوع همچنان نقطه اختلاف است. خط لوله نفت عراق-ترکیه از مارس 2023 غیر عملیاتی است، زمانی که آنکارا به دنبال حکم داوری اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) جریان را متوقف کرد. مذاکرات برای ازسرگیری صادرات متوقف شده است.

علاوه بر این، در حالی که عراق تقویت ارتباط و ارتقای تجارت را در اولویت قرار می‌دهد، علاقه آنکارا به بهبود روابط با عراق تا حد زیادی حول محور کاهش قابلیت‌های عملیاتی حزب کارگران کردستان (PKK) است. اخیراً دولت مرکزی بغداد تلاش‌هایی را برای سازگاری با خواسته‌های ترکیه انجام داده است. با این حال، با توجه به اختیارات محدود بغداد در اقلیم کردستان عراق (KRI)، به ویژه در مناطقی که توسط اتحادیه میهنی کردستان (PUK) اداره می‌شود، این تلاش تا حد زیادی نمادین است. روابط تیره ترکیه با اتحادیه میهنی کردستان مستقر در سلیمانیه که آنکارا علناً آن را «تهدید ملی» نامیده است، بر خلاف روابط مثبت آن با حزب دمکرات کردستان (KDP) در اربیل، به پیچیدگی آن افزوده است.

اجرای موفقیت آمیز جاده توسعه نه تنها مستلزم تامین متحدان برای مبارزه با پ.ک.ک است، بلکه نیازمند مشارکت اقلیم کردستان، گروه‌های همسو با ایران و خود ایران در این پروژه است. تصمیم ابتدایی برای دور زدن شهرهای بزرگ در منطقه کردستان -ظاهراً به دلیل مشکلات فنی، افزایش هزینه‌ها و زمان‌بندی طولانی- جنجال‌هایی را برانگیخت. وزیر حمل و نقل اقلیم کردستان در ماه می گذشته در پستی در ایکس همانند واکنش اردوغان به حذف ترکیه از IMEC گفت: «بدون کردستان هیچ راهی برای توسعه وجود نخواهد داشت.» دولت اقلیم کردستان متعاقباً برنامه‌های خود را برای احیای تلاش‌های طولانی‌مدت برای ساخت راه‌آهنی که ایران و ترکیه را از طریق قلمرو تحت کنترل خود به هم متصل می‌کند، اعلام کرد. مذاکرات بین مقامات اقلیم کردستان و بغداد ادامه یافت، اما میزان ادغام کردستان در طرح راه توسعه نامشخص است.

بعلاوه، بعید به نظر می‌رسد که پروژه‌های تجاری بزرگ در عراق حداقل بدون رضایت بازیگران قدرتمند محلی تحت حمایت ایران به کار خود ادامه دهند. با این حال، با توجه به اینکه جاده توسعه برنامه ریزی شده ایران را شامل نمی‌شود، منافع اقتصادی بالقوه تهران از این پروژه در طرح فعلی آن محدود است. فیدان، وزیر امور خارجه به صراحت اعلام کرده است که ترکیه می‌خواهد ایران را دخیل کند، اما ماهیت دقیق این «دخالت» همچنان نامشخص است.

مشارکت خلیج فارس

طی دو سال گذشته، رشد قابل توجهی در سرمایه گذاری‌های خلیج فارس در عراق، به ویژه در بخش انرژی و املاک و مستغلات، وجود داشته است. این روند ناشی از شناخت کشورهای حاشیه خلیج فارس از مزایای ادغام مجدد اقتصادی با عراق و نقش همکاری با عراق در ارتقای ثبات منطقه، در بحبوحه بهبود روابط عربستان و ایران است. پروژه جاده توسعه نیز سطحی از علاقه را ایجاد کرده است. به عنوان مثال، در ماه آوریل، گروه AD Ports یک قرارداد سرمایه‌گذاری مشترک اولیه را با شرکت عمومی بنادر عراق، برای توسعه بندر بزرگ فاو و منطقه اقتصادی مرتبط با آن نهایی کرد. با این وجود، این توافق ممکن است نشان دهنده یک مشارکت محدودتر در پروژه باشد که عمدتاً بر زیرساخت بندر متمرکز است تا مسیر زمینی گسترده‌تر.

در نهایت، این سوال وجود دارد که آیا تحقق موفقیت‌آمیز پروژه جاده توسعه، با سایر پروژه‌های ترانزیتی مشابه در تضاد است یا مکمل هم هستند، مانند کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) -به رهبری روسیه و ایران- و IMEC -که حمایت قوی ایالات متحده، هند و عربستان سعودی را دارد. با این حال، این سوال زودهنگام است، زیرا تا اجرای جاده توسعه یا هر یک از پروژه‌های ترانزیتی دیگر سال‌های باقی مانده است.

نتیجه‌گیری

پروژه جاده توسعه یک طرح بلندپروازانه است که شامل یک شبکه جاده‌ای و راه آهن یکپارچه است که منطقه نفت خیز بصره را به مرز ترکیه متصل می‌کند، که توسط نخست وزیر السودانی به دلیل پتانسیل آن برای تبدیل عراق به یک قطب مرکزی اقتصادی و ترانزیتی مورد ستایش قرار گرفت و رجب طیب اردوغان به دلیل ارائه فرصت‌های اقتصادی قابل توجه برای ترکیه، چه در مرحله ساخت و چه در دراز مدت، از آن حمایت کرده است.

با این حال، در کوتاه مدت، عدم قطعیت‌های متعددی امکان‌سنجی اقتصادی و سیاسی این پروژه را تحت الشعاع قرار می‌دهد. در ماه‌های آینده، دوام این پروژه به طور قابل توجهی به وضعیت روابط آنکارا با بغداد بستگی دارد. عملیات نظامی ترکیه علیه پ‌ک‌ک در ماه آوریل تشدید شد و گزارش‌ها حاکی از آن است که عملیات بزرگی برای هدف قرار دادن پ‌ک‌ک در شمال عراق برای تابستان امسال برنامه‌ریزی شده است که هدف آن از بین بردن «دائمی» تهدیدی است که این گروه ایجاد می‌کند.

ایجاد یک کریدور امنیتی تحت کنترل نیروهای مسلح ترکیه در امتداد مرز ترکیه و عراق می‌تواند راه را برای کریدور اقتصادی پیش بینی شده هموار کند، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که ارتش ترکیه بتواند آنچه را که طی سه دهه گذشته برای دستیابی به آن تلاش کرده است، ظرف چهار ماه انجام دهد. علاوه بر این، هیچ اطمینانی وجود ندارد که عملیات ترکیه در عراق مقاومت شبه‌نظامیان وابسته به ایران یا خود ایران را برنیانگیزد و به‌طور بالقوه سیاست‌های عراق را مختل نکند.