به گزارش اکوایران، در بحبوحه تشدید تنش‌ها در منطقه، سفر اخیر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به عراق لحظه‌ای با اهمیت تاریخی قابل توجه را رقم زده است. این دیدار فراتر از ارزش نمادین خود، منجر به بحث‌های گسترده و توافق‌هایی شده که پتانسیل بازسازی چارچوب همکاری بین ترکیه و عراق را داراست. علاوه بر این، این تحولات ممکن است تأثیرات سیاسی و اقتصادی گسترده‌ای برای کشورهای همسایه نیز داشته باشد.

به نوشته اسکات رومانیوک برای وبگاه ژئوپولتیکال مانیتور، روابط تاریخی ترکیه و عراق با یک بازی پیچیده از عوامل رقم خورده و نیازمند مشاهده دقیق تحولات در حال وقوع است. از زمان شکل‌گیری هر دو کشور، روابط آن‌ها از همکاری تا درگیری در نوسان بوده است. در ابتدا، ترکیه موضعی محتاطانه و بی‌طرفانه در قبال عراق اتخاذ کرد. با این حال، ظهور صدام حسین در اواخر دهه ۱۹۷۰ این پویایی را تغییر داد. سیاست‌های تهاجمی و اقدامات خصمانه صدام، از جمله درگیری با ایران و کویت، روابط بین ترکیه و عراق را تیره کرد. ترکیه خود را با تلاش‌های بین‌المللی برای مقابله با ستیزه‌جویی صدام، به ویژه در طول جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱، همسو کرد.

در دهه‌های بعد، تعامل ترکیه با عراق نوسان داشت و در برخورد با گروه‌های کرد و روابط متشنج با دولت مرکزی عراق موفقیت محدودی به دست آورد. این امر منجر به بن‌بست دیپلماتیک شد و ترکیه را بر آن داشت تا رویکرد خود را ارزیابی کند. از سال ۲۰۰۸، ترکیه استراتژی جدیدی برای تعامل با بازیگران عراقی در پیش گرفته است. این تلاش‌ها با محوریت اقدامات دیپلماتیک با هدایت بیشتر هاکان فیدان (رئیس سابق دستگاه اطلاعاتی ترکیه و وزیر خارجه فعلی این کشور)، با هدف ارتقای امنیت و پیشبرد رونق اقتصادی از طریق ابتکارات و برنامه‌های منطقه‌ای صورت گرفته است. مقامات بر این باورند که این تلاش‌ها با منافع ملی ترکیه همگام بوده و در عین حال، بر چهارچوبی از توسعه منطقه‌ای استوار است که هدف آن بهره‌مندی همه طرف‌های درگیر است.

سفر اخیر اردوغان به عراق نمود این تلاش‌ها در بالاترین سطح بوده و چشم‌انداز گفت‌وگو و همکاری سازنده بین دو کشور را فراهم می‌کند. با تکیه بر موفقیت‌های گذشته و رسیدگی به چالش‌های دیرینه، هم ترکیه و هم عراق فرصت دارند تا رابطه‌ای متقابلاً سودمند برقرار کنند که می‌تواند تأثیرات مثبتی بر کل منطقه داشته باشد. با این حال، کشورهای منطقه پیش از این درباره توافق‌ها و پروژه‌های کلان متعددی بحث کرده‌اند که به دلیل نگرانی‌های سیاسی و نظامی، پیشرفتی نداشته یا منسوخ شده‌اند. شاخص‌های متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد شرایط کنونی و پویایی‌های منطقه‌ای برای تغییر در بنیان روابط بین کشورهای منطقه مساعد است.

روابط ترکیه و عراق

روابط دوجانبه ترکیه و عراق از گذشته تا به امروز همواره از اهمیت بالایی برخوردار بوده و هیچ یک از این دو کشور نمی‌توانند نسبت به دیگری بی‌تفاوت باشند. ترکیه سه دلیل اصلی برای پیگیری و تعامل نزدیک با تحولات عراق دارد.

اول، روابط تاریخی، نژادی و جغرافیایی عمیقی بین عراق و ترکیه وجود دارد. این دو کشور همسایه بوده و تقریباً ۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند.

دوم، ترکیه در کنار نقش‌آفرینی در صنعت، تجارت و کشاورزی، خود را یک قدرت منطقه‌ای می‌بیند. این کشور به طور فعال به دنبال فرصت‌هایی برای همکاری اقتصادی با کشورهای همسایه مانند عراق است تا حوزه اقتصادی خود را گسترش دهد. با توجه به منابع غنی عراق و نیاز به بازسازی و توسعه در تمامی بخش‌ها، ترکیه خود را در موقعیتی مناسب برای مشارکت معنادار در این تلاش‌ها می‌بیند.

حزب کارگران کردستان پ‌ک‌ک

سوم، ترکیه نگران امنیت ملی و منافع خود، به ویژه در مبارزه با تروریسم است. حضور گروه‌های مسلح در عراق، مانند حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، تهدیدی برای ثبات و منافع ترکیه به شمار می‌رود. پ‌ک‌ک توسط ترکیه، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر نهادهای بین‌المللی به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود. ترکیه رسیدگی به این تهدید را برای امنیت و ثبات خود حیاتی دانسته و حتی آن را تهدیدی برای بقای خود می‌بیند.

از سوی دیگر، برای عراق، روابط با ترکیه به عنوان یک اولویت اساسی در میان روابط با کشورهای همسایه و منطقه خودنمایی می‌کند. در این راستا، فضای کمی برای مانورهای سیاسی یا اختلافات وجود دارد که عمدتاً به این دلیل است که ۷۰ درصد آب ورودی به عراق از خاک ترکیه سرچشمه می‌گیرد. برعکس، ترکیه به عنوان دروازه عراق به اروپا عمل می‌کند. این امر به دلایل مختلفی مهم است. از نظر استراتژیک، نقش ترکیه در حمل‌ونقل و صادرات نفت عراق مهم به شمار می‌آید. علاوه بر این، هر دو کشور موقعیت منحصر به فردی در مسیرهای تجارت جهانی داشته و پلی حیاتی بین آسیا و اروپا تلقی می‌شوند. این مزیت جغرافیایی پتانسیل آن‌ها برای همکاری اقتصادی و منافع متقابل را تقویت می‌کند.

آیا سفر اردوغان یک نقطه‌عطف است؟

با توجه به این پیشینه، سفر اردوغان چه چیز جدید و قدرتمندی را برای ایجاد تغییری اساسی در روابط دو کشور مطرح کرده است؟ با توجه به بی‌ثباتی در عراق که با اشغال این کشور توسط ایالات متحده در سال ۲۰۰۳ تشدید شد، دولت فعلی السودانی ترجیح می‌دهد در زمینه مبارزه با تروریسم با ترکیه همکاری امنیتی داشته باشد. همکاری بین عراق و ترکیه اساساً در دو سطح قابل بررسی است.

اول، پویایی سیستمیک یا ساختاری تا حد زیادی این همکاری را شکل می‌دهد. حمله سال ۲۰۰۳ ایالات متحده، قانون اساسی ۲۰۰۵ و سیاست‌های فرقه‌گرایانه دولت مالکی، توازن‌های ساختاری را در عراق بر هم زد. با وجود گذشت نزدیک به ۲۰ سال از حمله، دولت‌های متوالی در ایجاد یک نظام جدید شکست خورده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد دولت سودانی با حفظ روابط نزدیک با ترکیه قصد دارد بر این چالش‌ها غلبه کند. در واقع، ترکیه از تمامیت ارضی عراق دفاع کرده و معتقد است که مبارزه با تروریسم پ‌ک‌ک به ثبات سیاسی عراق کمک خواهد کرد. در نتیجه، پذیرش و اتخاذ سیاست ترکیه در قبال عراق توسط دولت بغداد، راه را برای الگوی جدیدی از همکاری بین ترکیه و عراق هموار می‌سازد. اعلام پ‌ک‌ک به عنوان یک «سازمان ممنوعه» توسط دولت عراق نمونه‌ای از این امر است. دولت مرکزی عراق با حمایت از ترکیه در مبارزه با پ‌ک‌ک، به دنبال گسترش نفوذ خود در سراسر خاک عراق بوده و این امر با توسعه اقتصادی حاصل از پروژه‌های مشترک با ترکیه پشتیبانی می‌شود.

ترکیه به طور مداوم از بغداد خواسته تا رسماً پ‌ک‌ک را به عنوان یک گروه تروریستی اعلام کند. با این حال، به خاطر چند عامل، از جمله نفوذ محدود بغداد در اقلیم کردستان عراق، این امر هنوز محقق نشده است. بغداد به طور تاریخی، مسئله پ‌ک‌ک را به عنوان یک موضوع دوجانبه بین کردها و ترکیه در نظر می‌گرفت و از دخالت مستقیم خودداری می‌کرد. با این وجود، هنگامی که ترکیه دست به عملیات نظامی در داخل مرزهای عراق زد، جناح‌های سیاسی مختلف بغداد با اشاره به نقض حاکمیت عراق از ترکیه انتقاد کردند. در پاسخ، آنکارا عنوان کرد که بی‌میلی بغداد برای مقابله با پ‌ک‌ک اقدام مستقل ترکیه را ضروری ساخته است.

ارتش ترکیه

مبارزه ترکیه علیه پ‌ک‌ک بر امنیت منطقه نیز تأثیر می‌گذارد. در حالی که ترکیه برای پایان‌دادن به حضور این گروه در عراق با بغداد همکاری می‌کند، این وضعیت همزمان نگرانی‌های امنیتی کشورهای حوزه خلیج فارس را کاهش می‌دهد. کشورهای حوزه خلیج فارس با حمایت از مبارزه ترکیه علیه پ‌ک‌ک به ثبات منطقه کمک می‌کنند. بنابراین، نزدیکی ترکیه با عراق و تعاملات اردوغان در عراق به عنوان عواملی با پتانسیل بازسازی توازن‌های منطقه‌ای پدیدار می‌شود که پیش از این، در منطقه به چشم نمی‌خورد. به ویژه با در نظر گرفتن نفوذ ایران، روابط نزدیک ترکیه با عراق می‌تواند بر قدرت‌های منطقه تأثیر بگذارد. کشورهای حوزه خلیج فارس، نزدیکی ترکیه و عراق را به عنوان ابزاری برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه، محافظت از منافع خود و هموارساختن مسیر برای الگوی توسعه جدید با رهبری ترکیه می‌دانند.

بازدید اردوغان از عراق همچنین حاوی عنصری مهم در حوزه اقتصادی است. در گذشته، ترکیه به طور مداوم سیاستی را در پیش گرفته بود که هنگام تعامل با عراق، منافع اقتصادیش را از نگرانی‌های امنیتیش تفکیک می‌کرد. قابل توجه است که با وجود تنش‌های سیاسی، تجارت دوجانبه بین دو کشور همچنان بدون وقفه ادامه یافت و تا پایان سال ۲۰۲۳ به حجم تجارت ۲۰ میلیارد دلاری رسید.

ترکیه انگیزه زیادی برای توسعه بیشتر این مشارکت اقتصادی دارد، زیرا عراق را بازاری قابل توجه برای کالاهای خود می‌داند. ابتکارات توسعه‌ای و چشم‌انداز کلی ترکیه برای هر دو کشور و مناطق اطرافشان به گونه‌ای طراحی شده که رفاه قابل توجهی را به همراه داشته باشد. آنکارا این ابتکار را بر روی منطقه‌ای متمرکز کرده که از فعالیت‌های تروریستی پاک شده است. علاوه بر این، توافقات بین ترکیه و عراق توسط بازیگران مهم خلیج فارس، از جمله امارات متحده عربی و قطر، مورد تأیید قرار گرفته و بدین وسیله، پایه‌های پروژه‌های توسعه‌ای را تقویت کرده و بر مالکیت و اهمیت منطقه‌ای در این توافقات تأکید می‌کند.

توسعه منافع اقتصادی

کشورهای حوزه خلیج فارس پروژه جاده توسعه، متشکل از مسیر زمینی ۱,۲۰۰ کیلومتری را ابزاری برای تسهیل تجارت و همکاری بیشتر با اروپا می‌دانند. تقریباً همه کشورهای خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت و قطر تنوع‌بخشیدن به تجارت فراتر از نفت و گاز طبیعی را به عنوان اولویت اصلی خود قرار داده‌اند. پیش از پروژه جاده توسعه، کشورهای خلیج فارس شروع به افزایش سرمایه‌گذاری خود در عراق کرده بودند. پس از سال ۲۰۲۱، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت و قطر رویکردی سیاسی را نسبت به عراق دنبال کرده‌اند و بدین ترتیب، سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی خود در زمینه‌های مختلف را افزایش داده‌اند. به عنوان مثال، شرکت «گروه بنادر اِی‌دی» متعلق به امارات که با شرکت‌های تابعه متعددی مانند «دی‌پی ورلد» در فعالیت‌های جامع مدیریت بنادر فعالیت می‌کند، به تازگی برای تضمین قرارداد توسعه بندر بزرگ الفاو با «جنرال کمپانی» که مسئول نظارت بر بنادر عراق است، تفاهم‌نامه‌ای امضا کرد. در این راستا، سفر اردوغان فراتر از چیزی صرفاً نمادین بود؛ این یک پیشنهاد و توافقی برای الگوی جدید توسعه منطقه‌ای بر اساس اقتصاد برد-برد بود. تنها شرط به ثمر رسیدن پروژه‌های ترکیه، نابودی تروریسم است. این وعده‌ای اقتصادی با مؤلفه‌ای نظامی یا سیاسی است.

خط تفکیک بین نگرانی‌های امنیتی و اقتصادی در سیاست ترکیه در قبال عراق دستخوش تحول است. هدف اولیه اقتصادی پروژه جاده توسعه که به دنبال ایجاد شبکه حمل‌ونقل ریلی و جاده مرزی ۱,۲۰۰ کیلومتری است که ترکیه را از طریق بندر بزرگ الفاو به خلیج فارس متصل می‌سازد، اکنون به دلیل حضور پ‌ک‌ک در بخش‌های خاصی، به ویژه پس از موصل، بُعد امنیتی به خود گرفته است.

جاده توسعه

کشورهای حوزه خلیج فارس پروژه جاده توسعه ترکیه و عراق را وسیله‌ای برای تقویت تجارت و همکاری با اروپا و همچنین کاهش فاصله دریایی بین چین و اروپا از طریق کانال سوئز می‌بینند. این پروژه رقیب تنها مسیر دریایی بین‌المللی بوده که از طریق دریای سرخ از منطقه عبور می‌گذرد و به یکی از اصلی‌ترین مسیرهای حمل‌و‌نقل رقیب در اوراسیا تبدیل خواهد شد. عراق، ترکیه، قطر و امارات متحده عربی برای همکاری در این پروژه توافق اولیه‌ای را در بغداد امضا کردند. این پروژه که در سال ۲۰۲۳ اعلام شد، بودجه‌ای ۱۷ میلیارد دلاری خواهد داشت. هر چهار کشور از این ابتکار به طور مستقیم بهره‌مند می‌شوند، در حالی که کشورهای دیگر نیز به طور غیرمستقیم از آن بهره خواهند برد. برآورد شده که پس از تکمیل پروژه، سالانه ۴ میلیارد دلار درآمد حاصل شود. خبرگزاری العربیه جدید در سال ۲۰۲۳ از قول نبیل المرسومی، کارشناس اقتصادی نقل کرد که «محموله‌های دریایی از بندر الفاو وارد شده و از طریق خشکی، به ترکیه و اروپا ارسال می‌شوند. این مسیر همچنین کالاهای ترکی و اروپایی را به عراق و از آنجا، به کشورهای خلیج فارس، ایران، سوریه و اردن منتقل خواهد کرد و عراق را پس از ترکیه، به یک ایستگاه حمل‌ونقل عمده برای کشورهای اروپایی تبدیل می‌کند». با این حال، تا زمانی که تهدیدات تروریستی ادامه داشته باشد و بدون همکاری دوجانبه حل نشوند، امکان وقوع این پروژه کاهش خواهد یافت.

بازتعریف پ‌ک‌ک

برای موفقیت این پروژه، پاکسازی مناطق از پ‌ک‌ک ضروری است. با گذشت زمان، پ‌ک‌ک نفوذ خود را نه تنها در اقلیم کردستان عراق، به ویژه سلیمانیه، بلکه در مناطق تحت کنترل دولت عراق مانند موصل و کرکوک نیز گسترش داده است. در نتیجه، با توجه به فعالیت‌های رو به گسترش پ‌ک‌ک و ضرورت ایمن‌سازی پروژه جاده توسعه که برای پیشرفت اقتصادی عراق حیاتی به شمار می‌رود، دولت بغداد پ‌ک‌ک را به عنوان یک «سازمان ممنوعه» در مرزهای خود اعلام کرده است. اگرچه این اقدام با خواسته ترکیه برای اعلام رسمی این گروه به عنوان سازمانی تروریستی مطابقت ندارد، اما با ابراز رضایت آنکارا مواجه شد و وزارت خارجه ترکیه از آن استقبال کرد.

حزب کارگران کردستان

انتظار فراگیر ترکیه از عراق، تلاش مشترک علیه پ‌ک‌ک است. آنکارا می‌خواهد که نیروهای نظامی و امنیتی بغداد به عملیات ترکیه علیه پ‌ک‌ک در داخل خاک عراق بپیوندند. با این حال، این هدف به دلیل بی‌میلی بغداد با موانعی روبرو است. با این وجود، بغداد می‌تواند در رسیدگی به مسئله پ‌ک‌ک از طریق پشتیبانی لجستیکی و تبادل اطلاعات از ترکیه حمایت کند. علاوه بر این، بغداد می‌تواند علیه افراد وابسته به پ‌ک‌ک در عراق اقدام کند. چنین همکاری برای آنکارا، حداقل در آینده‌ای نزدیک و به ویژه با توجه به حمله زمینی قریب‌الوقوع ترکیه علیه پ.ک.ک در مناطق اقلیم کردستان، کافی خواهد بود.

دیپلماسی فشرده ترکیه نقشی اساسی در تصمیم عراق برای بلک‌لیست‌کردن پ‌ک‌ک داشت. از زمان تصدی سمت، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه از آگوست ۲۰۲۳ به همراه مقامات عالی‌رتبه آنکارا چندین سفر به بغداد انجام داده است. علاوه بر این، مقامات ترکیه با رهبران نیروهای بسیج مردمی (حشدالشعبی) در آنکارا و بغداد وارد مذاکره شده تا روابط سازنده‌ای را در میان بخش‌های مختلف دولت عراق برقرار سازند.