خطرات انتقام ایران برای منافع چین؛ تهران و پکن تا کجا هم مسیر هستند؟

به گزارش اکوایران، اندکی پس از اینکه ایران در پی ترور اسماعیل هنیه در تهران قول انتقام گرفتن از اسرائیل را داد، وانگ یی، وزیر امور خارجه چین یک تلفنی تماس گرفت و به همتای ایرانی خود، علی باقری کنی گفت: «چین از ایران در دفاع از حاکمیت، امنیت و عزت ملی خود حمایت می‌کند.»

به نوشته المانیتور، در حالی که وانگ و کنعانی در حال گفتگو بودند، آمریکا در تلاش برای بازدارندگی، یک زیردریایی موشک هدایت شونده، یک گروه تهاجمی ناو هواپیمابر اضافی و جنگنده‌های پیشرفته‌تر F-35 و F-22 را برای تقویت ناوگان منطقه‌ای عظیم خود اعزام کرد. اسرائیل، امارات متحده عربی و دیگر بازیگران منطقه‌ای احتمالاً از آن زمان به معنای حضور زیر چتر امنیتی ایالات متحده توجه کرده‌اند.

با این حال چین نه تمایل و نه توانایی این را دارد که چنین تجملاتی را برای شریک استراتژیک جامع خود در تهران فراهم کند.

مقامات ایرانی در نهایت گفتند که آتش‌بس در غزه  در نتیجه مذاکرات هفته گذشته ممکن است مانع از انتقام‌گیری آن‌ها شود. شاید به طور تصادفی، این مانور به طور کامل با پیام‌های چین همسو است و موضع دیرینه پکن مبنی بر اینکه درگیری اسرائیل و فلسطین «مسئله اصلی خاورمیانه» است را تأیید می‌کند.

با این وجود، در حالی که آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، سفر خود به خاورمیانه را به پایان می‌رساند، توافق آتش‌بس همچنان مبهم باقی مانده است و شبح انتقام‌جویی ایران مشهود است.

در حالی که چین حمایت علنی از حق ایران برای «دفاع از حاکمیت خود» را ابراز می‌کند، لفاظی قاطعانه پکن همچنین حاکی از نگرانی عمیق در مورد احتمال وقوع یک درگیری منطقه‌ای گسترده‌تر است.

پروفسور نیو شینچون، مدیر مؤسسه مطالعات خاورمیانه در مؤسسه روابط بین‌الملل معاصر چین، می‌گوید: «اگر خاورمیانه واقعاً وارد آشفتگی تمام عیار شود، چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری منطقه و بزرگترین خریدار نفت خاورمیانه بزرگترین قربانی خواهد بود.»

ریسک اقتصادی چین

در واقع، چین تقریباً 40 درصد واردات خود را تنها از شش کشور خاورمیانه تأمین می‌کند: عربستان سعودی، عراق، امارات، کویت، قطر و عمان. علیرغم تحریم‌های آمریکا، چین بین 1.1 تا 1.4 میلیون بشکه در روز نفت خام ایران وارد می‌کند که تقریباً 10 درصد از واردات نفت چین را تشکیل می‌دهد.

در همین حال، بر اساس گزارش دفتر اطلاعات شورای دولتی چین، تجارت دوجانبه چین با خاورمیانه در سال 2022 به رقم خیره کننده 507.2 میلیارد دلار رسید. داده‌های موسسه امریکن اینترپرایز نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری‌ها و قراردادهای حزب کمونیست چین در خاورمیانه از سال 2005 از 284.24 میلیارد دلار فراتر رفته است؛ آفریقای شمالی و پاکستان را به معادله اضافه کنید و این رقم به 388.9 میلیارد دلار می‌رسد.

سرمایه گذاری و پروژه‌های عمرانی چینی در خاورمیانه، شمال آفریقا و پاکستان 2005-2024

رشد تعامل اقتصادی منجر به هجوم شهروندان چینی به خاورمیانه شد. تخمین زده می‌شود که حدود یک میلیون شهروند چینی در این منطقه زندگی می‌کنند. به این واقعیت اضافه کنید که حدود 20٪ - 280 میلیارد دلار - از کل صادرات چین از کانال سوئز عبور می‌کند، و پکن به دلیل اختلالات دریایی حوثی‌ها با یک مخمصه استراتژیک با ابعاد حماسی مواجه است.

چرا چین از اهرم‌هایش استفاده نمی‌کند؟

با نگاهی گذرا به داده‌ها، فهمیدن اینکه چرا برخی از کارشناسان بر اعمال نفوذ چین تاکید کرده‌اند، سخت نیست. جان آلترمن، مدیر برنامه خاورمیانه در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، در ماه آوریل به فارین پالیسی گفت: «چین تنها کشوری است که اگر بخواهد بر ایران تأثیر بگذارد، بیشترین توانایی را برای انجام آن دارد». چین تقریباً 30 درصد از سبد تجاری ایران را به خود اختصاص داده است و ایران تنها 1 درصد از تجارت خارجی چین.

علی‌رغم درخواست‌های مکرر مقامات آمریکایی از چین برای سوء استفاده از مزیت نامتقارن خود نسبت به تهران، پکن شدیداً محتاط باقی مانده است و دلایلی هم برای آن دارد.

اگرچه چین در مواجهه با تحریم‌های آمریکا به ایران راه نجات داده است، اما روابط اقتصادی آن‌ها چندان درخشان نیست. مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی ایران، اخیراً به رسانه‌های داخلی گفت که معاملات نفتی با چین حداقل بازده مالی را برای جمهوری اسلامی به همراه داشته است.

این تراکنش‌های خلاف تحریم‌ها توسط پالایشگاه‌های مستقل و کوچک چینی انجام می‌شود که با مؤسسات مالی کوچک‌تری مانند بانک کونلون همکاری می‌کنند. از آنجایی که این تراکنش‌ها عمدتاً با رنمینبی (یوان) چین انجام می‌شوند، ایران اساساً می‌تواند از آن برای خرید محصولات بیشتر چینی استفاده کند یا بگذارد در یک بانک چینی بخوابد. همانطور که بهروزی‌فر می‌گوید: «ما نفت را در شرایط بسیار بد می‌فروشیم، با قیمت‌های پایین با تخفیف‌های زیاد، و در ازای آن، در بهترین حالت، کالاهای بنجل چینی وارد می‌کنیم».

دو کشور در سال 2021 یک قرارداد 25 ساله 400 میلیارد دلاری را اعلام کردند، اما نتایج آن تاکنون ناامید کننده بوده است. بهروزی فر گفت: «یادداشت‌های تفاهم به عنوان توافق نامه‌های الزام‌آور معرفی شده‌اند و پروژه‌ها محقق نشده‌اند. این امر منجر به هدر رفتن بودجه از جمله از صندوق توسعه ملی، بدون بازگشت سرمایه قابل توجهی شده است.»

در همین حال، تجارت چین با رقیب ایران، عربستان سعودی، در سال 2023 از 107 میلیارد دلار گذشت که هفت برابر بیشتر از 14.6 میلیارد دلار تجارت چین با ایران در آن سال بود. چین ممکن است به ایران حمایت لفاظی، کاهش اثر تحریم‌ها و پوشش در سازمان ملل ارائه دهد، اما عمده توجه اقتصادی چین به طور مستقیم به خلیج فارس معطوف شده است. پیامدهای سیاسی این واقعیت‌های تجاری در ژوئن سال جاری به شدت مورد توجه قرار گرفت، هنگامی که چین حمایت خود را از ادعای امارات متحده عربی بر جزایر سگانه ایران تکرار کرد، که باعث ناراحتی تهران شد.

عواقب نامطلوب

حتی اگر پکن مایل بود از سیاست‌های اقتصادی تنبیهی استفاده کند، هیچ تضمینی وجود ندارد که ایران به خواست چین عمل کند. علاوه بر این، استراتژیست‌های چینی احتمالاً محتاط هستند که انجام این کار می‌تواند منجر به پیامدهای نامطلوب شود.

تجارب تاریخی ایران از استعمار و امپریالیسم، تمایل به مقاومت در برابر فشار خارجی را در مقامات آن تقویت کرده است. در طول سال‌ها، ایران استراتژی‌هایی را برای خنثی کردن هرگونه فشار اقتصادی و سیاسی ایجاد کرده است: استفاده از نفوذ منطقه‌ای خود، پیشبرد برنامه هسته‌ای خود، افزایش عملیات سایبری و بسیج شبکه‌های متحدان خود در غزه، یمن، لبنان، سوریه، عراق، افغانستان و پاکستان.

برخلاف ایالات متحده که حتی قبل از شروع جنگ، بیش از 30،000 سرباز و دو گروه حمله ناو هواپیمابر را در خاورمیانه داشت (با وجود چرخش آن به آسیا)، حضور نظامی نوپای چین – شامل یک ناوگان اسکورت متشکل از تنها سه کشتی و حدود 200 تفنگدار دریایی. مستقر در جیبوتی - هیچ تهدید معتبری برای هیچ طرفی در خاورمیانه ایجاد نمی‌کند.