فایننشال تایمز: محاسبات فعلی ایران و آمریکا به نفع تقابل است یا توافق؟

به گزارش اکوایران، هفت سال پیش، دونالد ترامپ با گام‌هایی مصمم وارد اتاق پذیرایی دیپلماتیک کاخ سفید شد و سخنرانی کوتاهی ایراد کرد که پایان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دیپلماسی جهانی را رقم زد.

به نوشته فایننشال تایمز، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده سخنان خود را با اعلام اینکه قصد دارد «تلاش‌ها برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای» را به‌روزرسانی کند، آغاز کرد. او سپس با امضای یک یادداشت، تحریم‌های شدیدی را علیه ایران اعمال کرد و کارزار موسوم به «فشار حداکثری» خود را آغاز نمود.

ترامپ طی ۱۲ دقیقه، مهم‌ترین دستاورد سیاست خارجی باراک اوباما را از میان برداشت: توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ با ایران که فعالیت‌های هسته‌ای تهران را محدود کرده بود و از حمایت اروپا، روسیه و چین برخوردار بود.

او هشدار داد: «اگر هیچ اقدامی انجام ندهیم، دقیقاً می‌دانیم که در مدت‌زمان کوتاهی چه اتفاقی خواهد افتاد. ایران در آستانه دستیابی به خطرناک‌ترین سلاح‌های جهان خواهد بود.»

اکنون که ترامپ بار دیگر در کاخ سفید حضور دارد، با پیامدهای تصمیم ۲۰۱۸ خود مواجه شده است. ایران که پیش‌تر به توافق پایبند بود، سطح فعالیت‌های هسته‌ای خود را افزایش داده و اکنون در مسیر برخورد با غرب قرار گرفته است، بحرانی که امسال ممکن است به اوج خود برسد.

اکنون احتمال وقوع جنگی جدید در خاورمیانه و در صورت احساس تهدید وجودی از سوی ایران، احتمال تسلیح ذخایر اورانیوم غنی‌شده این کشور و تبدیل آن به دهمین قدرت هسته‌ای جهان وجود دارد.

کِلسی داونپورت، مدیر سیاست منع گسترش تسلیحات هسته‌ای در انجمن کنترل تسلیحات، می‌گوید: «هنوز فضایی برای دیپلماسی وجود دارد، اما هر دو طرف باید اراده سیاسی و فوریت لازم برای مقابله با این شرایط را داشته باشند. در غیر این صورت، چرخه تنش و اقدام تلافی‌جویانه در سال جاری از کنترل خارج خواهد شد.»

برخی خواهان رویارویی نظامی هستند. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، و کابینه راست‌گرای افراطی او، پس از یک سال نزاع منطقه‌ای، آمریکا را برای حمایت از اقدام نظامی علیه ایران تحت فشار قرار داده است.

مکانیزم ماشه و نقش اروپایی‌ها

حتی امضاکنندگان اروپایی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ - یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان - نیز نسبت به قدم‌های بعدی نگران هستند.

نقطه بحرانی در پاییز امسال و پیش از انقضای برخی از مفاد کلیدی برجام در ۱۸ اکتبر فرا خواهد رسید.

قدرت‌های اروپایی تهدید کرده‌اند که از این فرصت برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه (snapback)  استفاده خواهند کرد، اقدامی که باعث بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران خواهد شد.

دیپلمات‌های غربی اذعان دارند که اجرای مکانیسم ماشه اقدامی خطرناک خواهد بود، زیرا ایران، ایالات متحده و اسرائیل را جسورتر کرده و احتمال اقدام نظامی را افزایش می‌دهد. با این حال، آنها معتقدند که در صورت عدم پیشرفت در مسیر دیپلماسی، گزینه‌ای جز این نخواهند داشت.

تهران هشدار داده که اگر مکانیسم ماشه فعال شود، از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد. همچنین افزایش سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد بر شدت تنش‌ها افزوده است.

جامعه اطلاعاتی آمریکا بر این باور است که ایران هنوز در حال ساخت سلاح هسته‌ای نیست، اما چنین امکانی در دسترس آن دارد. به گفته کِلسی داونپورت، ایران توانایی تولید ماده شکافت‌پذیر کافی برای حدود شش سلاح را در کمتر از دو هفته دارد.

امید این است که ایران و آمریکا بتوانند از طریق دیپلماسی راهی برای خروج از بزرگ‌ترین بحران اشاعه هسته‌ای از زمان آزمایش‌های تسلیحاتی کره شمالی در دو دهه پیش بیابند. اما نگرانی اینجاست که زمان برای رسیدن به یک راه‌حل سیاسی میان یک رئیس‌جمهور آمریکایی معامله‌گر و غیرقابل پیش‌بینی و تهران که به ایالات متحده بی‌اعتماد است و از لحاظ ایدئولوژیک با آن دشمنی دارد، رو به پایان است.

قمار پرمخاطره

یک فرد مطلع از دیدگاه‌های تهران گفت: «ایران یک قمار پرمخاطره انجام داده. این یک بازی مرگ و زندگی است. مثل دو راننده‌ای است که با سرعت به سمت یکدیگر حرکت می‌کنند؛ برنده کسی است که حاضر باشد همه چیز را به خطر بیندازد، نه کسی که از ترس از مسیر خارج شود.»

زمانی که ترامپ در ژانویه به کاخ سفید بازگشت، امیدهایی وجود داشت که ممکن است راهی برای دیپلماسی باز شود، زیرا او بارها اعلام کرده بود که خواهان یک توافق با ایران است.

از سوی دیگر، تهران نیز سیگنال‌هایی مبنی بر آمادگی برای ورود به مذاکرات هسته‌ای ارسال کرده بود. رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب مسعود پزشکیان در انتخابات سال گذشته با وعده کاهش تحریم‌ها پیروز شد.

اما در فوریه، ترامپ با امضای یک یادداشت اجرایی، نشان داد که آماده برخورد سخت با ایران است.

در این سند، او اعلام کرد که واشنگتن بار دیگر سیاست فشار حداکثری را اجرا خواهد کرد تا صادرات نفت ایران - شریان اصلی اقتصاد این کشور - را به صفر برساند. این یادداشت همچنین تأکید داشت که ایران نه‌تنها نباید به سلاح هسته‌ای دست یابد، بلکه باید از داشتن موشک‌های بالستیک قاره‌پیما نیز منع شود و شبکه متحدان منطقه‌ای آن نابود گردد.

در تهران، این سند به‌عنوان نشانه‌ای از عزم ترامپ برای وادار کردن جمهوری اسلامی به تسلیم تلقی شد. توان موشکی بالستیک ایران و حمایت از گروه‌های متحد منطقه‌ای، دو عنصر کلیدی در استراتژی دفاعی تهران هستند و برای حکومت، خطوط قرمز محسوب می‌شوند.

تغییر محاسبات

ولی نصر، استاد دانشگاه جانز هاپکینز، می‌گوید: «این یادداشت اجرایی، اساساً معادلات را در ایران تغییر داد.»

تندروها در ایران، که از ابتدا مخالف برجام بودند، از این فشارها برای تضعیف پزشکیان و اصلاح‌طلبان بهره‌برداری کرده‌اند.

نصر توضیح می‌دهد: «این یادداشت به تندروها قدرت داد؛ آن‌ها بلافاصله گفتند: "به حرف‌های ترامپ گوش ندهید، به چیزی که امضا کرده نگاه کنید"».

اما پیام‌های ترامپ، همان‌طور که انتظار می‌رفت، دمدمی و غیرقابل پیش‌بینی بوده است. تنها چند ساعت پس از انتشار یادداشت اجرایی، او در شبکه اجتماعی خود اعلام کرد که امیدوار است بتواند با ایران یک توافق صلح هسته‌ای قابل راستی‌آزمایی منعقد کند و پس از امضای آن، «جشنی بزرگ در خاورمیانه» برگزار شود.

رهبر ایران که پیش‌تر هرگونه مذاکره تحت فشار حداکثری یا تهدید نظامی را رد کرده بود، درب مذاکرات را بست و گفت که واشنگتن قابل اعتماد نیست.

با این وجود، ترامپ در ماه مارس، نامه‌ای به رهبری ارسال کرد و بار دیگر بر ترجیح خود برای رسیدن به توافق تأکید نمود. او پس از ارسال نامه، گفت که قصد آسیب زدن به ایران را ندارد، اما همزمان تهدید کرد: «دو راه برای برخورد با ایران وجود دارد: از طریق نظامی، یا از طریق یک توافق.»

بااین‌حال، چند روز بعد، مشاور امنیت ملی او، مایک والتز، اعلام کرد که دولت آمریکا به‌دنبال «برچیدن کامل» برنامه هسته‌ای ایران است - خواسته‌ای که برای تهران غیرقابل قبول است.

روز یکشنبه، ترامپ گفت که اگر تهران با توافق موافقت نکند، «بمبارانی در کار خواهد بود، بمبارانی که مانند آن را هرگز ندیده‌اند.»

ایران هفته گذشته به این نامه پاسخ داده بود. مسعود پزشکیان روز یکشنبه گفت که در پاسخ رهبری به ترامپ، مذاکرات مستقیم رد شده، اما امکان مذاکرات غیرمستقیم باقی مانده است.

چالش اصلی تهران

چالش اصلی برای تهران این است که بفهمد ترامپ دقیقاً چه نوع توافقی را می‌پذیرد: آیا هدف او دستیابی به یک توافق دوطرفه قابل قبول است تا بتواند ادعا کند که یک بحران جهانی را حل کرده، یا اینکه به‌دنبال تسلیم کامل ایران است؟

ایران از مدت‌ها پیش نگران نفوذ جنگ‌طلبان در دولت ترامپ - و همچنین نتانیاهو - بوده است، افرادی که معتقدند ایران در ضعیف‌ترین وضعیت خود طی دهه‌های اخیر قرار دارد و اکنون بهترین فرصت برای متقاعد کردن ترامپ جهت نابودی کامل برنامه‌های هسته‌ای و موشکی تهران است.

به گفته مارک دوبوویتز، تحلیلگر مسائل ایران، اگرچه ترامپ معمولاً از اعزام نیروهای آمریکایی به جنگ پرهیز دارد، اما ممکن است ایران یک استثنا باشد. او یادآور می‌شود که در سال ۲۰۲۰، وقتی ترامپ دستور ترور سردار قاسم سلیمانی را صادر کرد، بسیاری را شوکه کرد، اقدامی که دو کشور را تا آستانه جنگ پیش برد.

در هفته‌های اخیر، ترامپ موجی از حملات را علیه نیروهای حوثی در یمن به راه انداخته و همزمان به تهران هشدار داده که هرگونه حمله از سوی این گروه، «عواقب وخیمی» خواهد داشت.

برجام پلاس؟

با این وجود، دوبوویتز همچنان درباره مسیر احتمالی ترامپ مطمئن نیست. او اشاره می‌کند که در کنار جنگ‌طلبان در دولت، گروه‌هایی هم در خارج از دولت که به جنبش «ماگا» نزدیک هستند، ممکن است ترامپ را از درگیری با ایران بازدارند. یکی از این چهره‌ها «تاکر کارلسون»، مجری رسانه‌ای راست‌گرا، است که سابقه انتقاد از جنگ‌های خارجی آمریکا را دارد.

دوبوویتز گفت: «ممکن است برای ترامپ، ایران استثنایی باشد که قصد دارد در برابر آن قدرت آمریکا را به نمایش بگذارد. اما از سوی دیگر، خطر این است که ایرانی‌ها به او توافقی کمتر از برچیدن کامل برنامه هسته‌ای پیشنهاد دهند، چیزی شبیه «برجام ‌پلاس»، و ترامپ آن را «بزرگ‌ترین توافق تاریخ» بنامد.»

یک منبع داخلی در ایران می‌گوید که تهران همچنان معتقد است هزینه‌های ناشی از یک «درگیری محدود» ممکن است نسبت به مذاکره تحت فشار حداکثری ترجیح داشته باشد.

سؤال کلیدی این است که آیا مردم حاضر به تحمل سختی‌های اقتصادی بیشتری خواهند بود؟

مقامات ایران اقداماتی را برای کاهش نارضایتی عمومی انجام داده‌اند، از جمله اذعان به این که اجرای سخت‌گیرانه قانون حجاب دیگر عملی نیست.

همچنین، با کاهش ارزش ریال، دولت اعلام کرده که از ماه آینده حداقل دستمزد میلیون‌ها کارگر را ۴۵ درصد افزایش خواهد داد.

با این حال، تحلیلگران و دیپلمات‌ها نسبت به اغراق در مورد آسیب‌پذیری ایران هشدار می‌دهند.

ولی نصر، استاد دانشگاه جانز هاپکینز، گفت: «تهران همچنان توانایی انجام اقدامات زیادی در خلیج فارس را دارد و بسیاری از چیزها ممکن است از کنترل خارج شود.»

زمانی که ایران احساس خطر کند، می‌تواند تلاش کند تا دیگران نیز هزینه بپردازند و سطح تنش افزایش یابد.

دامنه انتظارات ترامپ

تهران درباره میزان گستردگی درخواست‌های ترامپ برای امتیازگیری از ایران اظهار نظری نکرده است. اما محمد کاظم الصادق، سفیر ایران در عراق، اشاره کرد که ایالات متحده به‌دنبال مذاکراتی فراتر از برنامه هسته‌ای ایران است. او گفت که در نامه ترامپ، درخواست شده است که نیروهای حشد الشعبی عراق منحل شوند.

دولت آمریکا در مورد دامنه درخواست‌هایش از ایران اختلاف‌نظر دارد. برخی مقامات آمریکایی صرفاً خواستار افزایش شفافیت برنامه هسته‌ای ایران از طریق بازرسی‌های گسترده‌تر بین‌المللی هستند، در حالی که برخی دیگر خواهان پایان کامل برنامه هسته‌ای ایران و توقف حمایت مالی از گروه‌های مقاومت در منطقه هستند.

مایک والتز، مشاور امنیت ملی آمریکا، خواهان برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران شده است - چیزی که تهران قاطعانه رد می‌کند. در مقابل، استیو ویتکاف، نماینده ویژه ترامپ، تنها بر محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران تأکید دارد، رویکردی که ایران از سال ۲۰۱۵ پذیرفته بود.

ترامپ حداقل به این تضمین نیاز دارد که احیای اقتصاد ایران به افزایش منابع مالی گروه‌های مقاومت منطقه‌ای منجر نشود. کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران، آمریکا را متهم کرده است که با اتخاذ سیاست «یا جنگ یا مذاکره، جنگ روانی» به راه انداخته است.

نقش کشورهای عربی

یکی از عوامل جدید در معادله، مخالفت گسترده کشورهای حاشیه خلیج فارس با حمله نظامی آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران است. گزارش‌ها حاکی از آن است که ترامپ قصد دارد در اولین سفر خارجی خود به عربستان سعودی برود، جایی که ممکن است شخصاً با مخالفت جدی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، نسبت به حمله به ایران مواجه شود.

مخالفت کشورهای خلیج فارس با حمله به ایران نه به‌دلیل همسویی استراتژیک با تهران، بلکه از «نگرانی درباره بی‌ثباتی بیشتر منطقه» ناشی می‌شود.

اگرچه دیپلماسی دشوار است، اما هنوز امیدی برای دستیابی به یک توافق وجود دارد. دیپلمات‌های ایرانی اشاره کرده‌اند که رهبری امکان گفت‌وگوهای غیرمستقیم را رد نمی‌کند.

از سوی دیگر، سه کشور اروپایی چهار دور مذاکره با همتایان ایرانی خود برگزار کرده‌اند. دیپلمات‌های غربی این مذاکرات را «کاوشی» برای سنجش تمایل ایران به توافق و بررسی ابعاد احتمالی یک توافق جدید توصیف کرده‌اند. 

تحلیلگران می‌گویند کشورهای عربی ممکن است به‌عنوان عاملی بازدارنده برای جلوگیری از تشدید تنش عمل کنند.قدرت‌های منطقه‌ای، از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی، به‌شدت نگران هستند که هرگونه درگیری، به سرعت فراتر از مرزهای ایران گسترش یابد.

نصر معتقد است که یکی از گزینه‌ها برای ترامپ می‌تواند مذاکره برای یک توافق کمتر بلندپروازانه باشد که در اصل، برنامه غنی‌سازی ایران را در سطحی مشخص محدود کند و باقی مسائل را به آینده موکول کند. 

اما چنین توافقی ممکن است برای اسرائیل کافی نباشد.

یعقوب ناگل، رئیس پیشین شورای امنیت ملی اسرائیل می‌گوید که «هدف اسرائیل این است که ایران برای 100 سال آینده هیچگونه برنامه یا تأسیسات هسته‌ای نداشته باشد.

او گفت: «اسرائیل هر اقدامی که لازم باشد انجام خواهد داد. همکاری با آمریکا همیشه بهتر است، اما ما می‌توانیم به‌تنهایی نیز اقدام کنیم.»

او گفت: «کار سخت‌تر خواهد بود، اما اسرائیل اجازه نخواهد داد ایران هسته‌ای شود... این بار مذاکرات ما را متوقف نخواهد کرد.»

با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که هیچ تضمینی وجود ندارد که حملات نظامی بتواند تمام تأسیسات هسته‌ای ایران را نابود کند، زیرا بسیاری از این تأسیسات در کوهستان‌ها و اعماق زمین ساخته شده‌اند. اما چنین حملاتی قطعاً با واکنش شدید ایران مواجه خواهند شد.

حسین موسویان، دیپلمات ارشد پیشین ایران که اکنون در دانشگاه پرینستون فعالیت می‌کند، تأکید دارد که ایران هیچ برنامه‌ای برای تسلیحاتی کردن فعالیت‌های هسته‌ای خود ندارد. اما او هشدار می‌دهد که تنها عاملی که ممکن است ایران را به سمت ساخت سلاح هسته‌ای سوق دهد، یک حمله نظامی است.

او گفت: «ورود آمریکا به جنگ با ایران، پیامدهایی خواهد داشت که ۱۰ برابر بدتر از جنگ‌های عراق و افغانستان خواهد بود.»

با این حال، یک دیپلمات غربی بدبینی کرده و گفت: «گر هر دو طرف به‌سمت اعتمادسازی حرکت می‌کردند، شاید امیدی بود. اما در حال حاضر فقط بر سر یکدیگر فریاد می‌زنند.»