جرقه امید، چرخه انتقام و سایه پرسش کلیدی بر سر خاورمیانه؛ گزینه روی میز تهران را راضی می‌کند؟

به گزارش اکوایران، در حالی که ایران همچنان در حال بررسی و ارزیابی گزینه‌های خود برای انتقام‌جویی از ترور اسماعیل هنیه بوده، به نظر می‌رسد بحثی شدید در بالاترین سطوح جمهوری اسلامی در مورد چگونگی ضربه‌زدن به اسرائیل بدون تشدید بیشتر بحران منطقه‌ای ناشی از جنگ جاری غزه شکل گرفته است. در واقع، هنوز یک تشدید بزرگ تنش‌ها اجتناب‌ناپذیر نیست.

جرقه امید

به نوشته نیوزویک، با تلاش دولت جو بایدن در کنار میانجیگران مصری و قطری برای سوق‌دادن بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل و یحیی سنوار، رهبر جدید حماس به سمت نقطه‌عطفی در مذاکرات طولانی‌مدت آتش‌بس، خویشتن‌داری کم‌سابقه در منطقه‌ای که معمولا درگیر خشونت بوده، جرقه امیدی ایجاد کرد.

اما اینکه آیا چنین توافقی امکان‌پذیر بوده یا برای راضی‌کردن تهران و محور مقاومت به نگرفتن انتقام کافی باشد، متغیری است که بر خاورمیانه سایه افکنده است.

مصطفی نجفی، محقق ایرانی با اشاره به عملیات موشکی و پهپادی بی‌سابقه ایران علیه اسرائیل در ماه آوریل به دلیل حمله این رژیم به کنسولگری ایران در دمشق، گفت: «ترور هنیه در تهران تصمیم‌گیرندگان نظامی تهران را به این نتیجه رساند که برای مهار اقدامات اسرائیل باید پاسخی قاطع‌تر، دردناک‌تر و استراتژیک‌تر نسبت به عملیات وعده صادق طراحی و اجرا کنند».

نجفی که متخصص درگیری‌های خاورمیانه و سیاست خارجی است، به نیوزویک گفت: «با این حال، اولویت ایران همچنان پایان‌دادن به جنگ غزه و کاهش آلام مردم آن کشور است. به همین دلیل، پاسخ ایران به رژیم اسرائیل قطعی است مگر اینکه ایالات متحده به عنوان حامی اصلی تل‌آویو انگیزه جدیدی روی میز بگذارد و ایران را راضی کند».

آزمونی برای تهران و واشنگتن

نماینده ایران در سازمان ملل متحد در بیانیه‌ای که روز جمعه با نیوزویک به اشتراک گذاشت، اعلام کرد که هدف اصلی این کشور پایان‌دادن به جنگ غزه است و تأکید کرد در حالی که تضمین پاسخگویی به اسرائیل برای ترور هنیه حق تهران است، چنین اقدامی نباید تلاش‌ها برای آتش‌بس را مختل سازد.

هیئت ایرانی اذعان کرد: «اولویت ما برقراری آتش‌بس پایدار در غزه است؛ هر توافقی که توسط حماس پذیرفته شود، توسط ما نیز پذیرفته خواهد شد. رژیم اسرائیل با اقدام تروریستی اخیر خود امنیت ملی و حاکمیت ما را نقض کرد. ما حق مشروع دفاع از خود را داریم؛ موضوعی که کاملاً بی‌ارتباط با آتش‌بس غزه است. با این حال، امیدواریم پاسخ ما به گونه‌ای زمان‌بندی و اجرا شود که ضرری به آتش‌بس احتمالی نرساند».

این بیانیه همچنین وجود ارتباطات بین تهران و واشنگتن را تأیید کرد، اگرچه جزئیات بیشتری درباره محتوای این گفت‌وگوها ارائه نداد. در ادامه این بیانیه آمد: «همیشه بین ایران و ایالات متحده کانال‌های رسمی مستقیم و واسطه‌ای برای تبادل پیام وجود داشته است که هر دو طرف ترجیح می‌دهند جزئیات آن را ناگفته بماند».

جان کربی، مشاور ارتباطات شورای امنیت ملی کاخ سفید نیز پیشتر در همان روز گفت: «رئیس‌جمهور صد در صد متعهد به دفاع از اسرائیل بوده و ما توانایی‌های نظامی کافی و با کیفیت را برای انجام این کار در منطقه قرار داده‌ایم». او افزود: «اما در عین حال، ما در فضای دیپلماتیک تلاش می‌کنیم تا تنش‌ها را کاهش دهیم و از هرگونه تشدید عمده درگیری در منطقه جلوگیری کنیم و مطمئناً جلوی هرگونه جنگ تمام‌عیار را بگیریم».

این وضعیت به دلیل سطح بالای بی‌اعتمادی بین طرفین و ذی‌نفعان درگیری پیچیده‌تر شده است. از زمانی که بایدن برای اولین‌بار نقشه راه سه مرحله‌ای خود برای توقف درگیری، تبادل اسرا و خروج نیروهای اسرائیلی از غزه را در اواخر ماه می رونمایی کرد، مقامات آمریکایی مذاکرات بعدی را علی‌رغم عدم پیشرفت آشکار، در آستانه موفقیت نشان داده‌اند.

نمایندگان حماس و اسرائیل نیز توصیف‌های متفاوتی از محتوای توافق ارائه کرده‌اند و علی‌رغم فشارهای فزاینده، هنوز از مواضع خود عقب‌نشینی نکرده‌اند. در همین حال، زمان بایدن در حال تمام‌شدن بوده و کمتر از سه ماه تا انتخابات ریاست‌جمهوری فاصله دارد؛ انتخاباتی که قرار است کامالا هریس، معاون‌اول او با دونالد ترامپ رقابت سختی داشته باشد.

نجفی در میان این عدم قطعیت‌ها استدلال کرد که نه برگزاری دور جدید مذاکرات آتش‌بس غزه که قرار است پنجشنبه آینده آغاز شود و نه احیای روند جداگانه مذاکرات منجمد‌شده بر سر برجام برای رضایت ایران از آمریکا کافی نخواهد بود. او توضیح داد: «اطمینان از آتش‌بس فوری در چند روز آینده می‌تواند از حمله بزرگ ایران به اسرائیل جلوگیری کند. پیشنهاداتی مانند آغاز مذاکرات هسته‌ای محرک جلوگیری از پاسخ به اسرائیل نخواهد بود. این پیشنهادی بود که آمریکا به ایران داد، اما توسط تهران رد شد».

این تحولات در زمانی آشفته برای جمهوری اسلامی رخ می‌دهد؛ زیرا تغییر اخیر در جریان سیاسی تهران منجر به خطرات و فرصت‌های جدیدی شده است. ترور هنیه ساعاتی پس از حضور او در مراسم تحلیف رئیس‌جمهور جدید ایران اتفاق افتاد.

پیروزی پزشکیان در ایران فرصتی برای کشور جهت آغاز مسیری جدید پس از سال‌ها تحکیم قدرت تندروها و وخیم‌شدن روابط با غرب، به ویژه پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ توسط ترامپ تلقی می‌شود. با این حال، او تصمیم گیرنده او کشور نیست. بحران امروز آزمونی اولیه و قطعی از نحوه همکاری پزشکیان با  سایر نهادهای تأثیرگذار است.

نجفی به دو دیدگاه اصلی در داخل ایران اشاره کرد: «برخی می‌گویند باید پاسخ مستقیم و بازدارنده‌ای به اسرائیل داده شود و برخی دیگر معتقدند برای مهار رویکردهای جنگ‌طلبانه نتانیاهو باید محتاط‌تر عمل کرد». با این حال، او همچنین از اجماع گسترده در میان رهبری ایران، از جمله پزشکیان مبنی بر اینکه باید به نحوی «پاسخی مناسب» به اسرائیل داده شود، سخن گفت.

سعید عظیمی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی در تهران با تأکید بر اینکه «دولت پزشکیان از پاسخگویی به اسرائیل عقب‌نشینی نخواهد کرد»، بر این دیدگاه صحه گذاشت، اگرچه گفت ممکن است رئیس‌جمهور جدید به دنبال آرام‌کردن خشم در منطقه باشد.

عظیمی به نیوزویک گفت: «به عنوان رئیس شورای امنیت ملی عالی، این پزشکیان است که گزینه‌های تصویب‌شده در این شورا را به رهبر ارائه می‌کند. اما من متقاعد شده‌ام که دولت او، اگرچه هنوز تشکیل نشده، سخت تلاش می‌کند تا تنش‌ها را کاهش دهد».

هماهنگی با محور مقاومت

اما عامل ناشناخته دیگری نیز بر محاسبات ائتلاف محور مقاومت که در رأس آن جنبش حزب الله لبنان قرار دارد، اثر دارد.

ساعاتی پیش از ترور هنیه و در میان تشدید درگیری‌ها در امتداد مرز اسرائیل و لبنان که خطر گشوده‌شدن جبهه جدیدی در جنگ اسرائیل را افزایش داده بود، ارتش این رژیم با انجام یک حمله هوایی، فواد شکر، فرمانده نظامی ارشد حزب‌الله را در بیروت ترور کرد. ارتش اسرائیل مدعی شد شکر در حادثه مرگبار اصابت راکت به شهر مجدل شمس در بلندی‌های جولان اشغالی نقش داشت؛ اگرچه حزب‌الله دخالت در این حادثه را اکیدا تکذیب کرد.

سخنگوی این گروه در پاسخ به درخواست برای اظهار نظر در مورد برنامه‌های حزب‌الله برای انتقام از اسرائیل، نیوزویک را به آخرین سخنان حسن نصرالله، دبیرکل این گروه ارجاع داد: «پاسخ ما قطعا خواهد آمد و قوی، تاثیرگذار و موثر خواهد بود».

عظیمی گفت: «به نظرم حزب‌الله بدون هشدار قبلی به ایران اقدام خواهد کرد. انگیزه‌های حزب الله شخصی است. تنها بحث هنیه مطرح نیست. از دست دادن فواد شکر ضربه بزرگی به حسن نصرالله بود و او باید به نوعی پاسخ بدهد». 

اما مسئله فقط حزب‌الله نیست. نصرالله همچنین در سخنرانی اخیر خود به احتمال حمله هماهنگ یا سری حملات از کل محور چند ملیتی مقاومت اشاره کرد. نمایندگان گروه‌های همسو با محور مقاومت، شامل انصارالله یمن و مقاومت اسلامی عراق نیز اخیراً با نیوزویک در مورد پتانسیل خود برای انجام اقدامات بیشتر علیه اسرائیل و همچنین ایالات متحده که به هر دو جناح حمله کرده، گفتگو کرده‌اند.

در طول جنگ در غزه، مقامات ایرانی همکاری خود با محور مقاومت، در حالی که این گروه‌ها روزانه علیه اسرائیل عملیات انجام می‌دادند را تبلیغ کرده، اما تأکید داشته که کنترل کاملی بر این گروه‌ها ندارد. با این حال، بسیاری از ناظران داخلی و خارجی معتقدند که اگر ایران به اسرائیل حمله کند، این کار را همراه با متحدان خود انجام خواهد داد که ممکن است آغازکننده عملیات باشند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران به نیوزویک گفت: «شاید ایران نهایتاً تصمیم بگیرد از پشت رهبری کرده و اجازه دهد حزب‌الله در لحظه‌ای مناسب، زمانی که اسرائیل گارد خود را پایین آورده و آمریکا در جای دیگری مشغول است، علیه این رژیم وارد عمل شود». واعظ گفت: «بسته به اینکه اسرائیل چگونه به چنین حمله‌ای پاسخ دهد، ایران می‌تواند درجه دخالت خود را تنظیم کند. همچنین کاملاً ممکن است که ایران اهداف نرم را دنبال کرده تا در پاسخ به آنچه که آن را تروریسم در خاک خود می‌دید، عمل کند».

چرخه انتقام

پاسخ اسرائیل در نگاه ایران نقش بزرگی دارد. این کشور که هنوز از سقوط بالگرد رئیس‌جمهور فقید در شوک قرار داشت، امنیتش بار دیگر با ترور جسورانه هنیه در یک مجتمع امنیتی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی زیر سؤال رفت.

اسرائیل سابقه طولانی در انجام اقدامات خرابکارانه و ترور در داخل کشور دارد که اغلب شامل مکان‌ها و افراد مرتبط با برنامه هسته‌ای می‌شود. در حالی که ایران دارای زرادخانه گسترده‌ای از سلاح‌های متعارف دوربرد و یک ارتش بسیار بزرگ‌تر است، اسرائیل به مجموعه‌ای از پلتفرم‌های پیشرفته‌ای که برای حمله به اهداف در سراسر منطقه کاربرد دارند، افتخار می‌کند.

همچنین بر خلاف ایران، اعتقاد عمومی بر این است که اسرائیل دارای سلاح هسته‌ای است.

در پی عملیات موشکی و پهپادی ماه آوریل ایران علیه اسرائیل، گزارش‌ها حاکی از آن است که این رژیم یک حمله را علیه یک پایگاه هوایی در شهر اصفهان انجام داد؛ اگرچه هر دو طرف این حادثه را کم‌اهمیت جلوه دادند. با این حال، اکنون اگر ایران گزینه دیگری برای حمله احتمالی بزرگ‌تر علیه اسرائیل انتخاب کند، عواقب آن می‌تواند شدیدتر باشد.

به گفته واعظ: «ایران و متحدانش تله‌ای که نتانیاهو برای آن‌ها پهن کرده را می‌بینند. آن‌ها نمی‌خواهند به او بهانه‌ای برای گسترش جنگ و طولانی‌ترکردن عمر سیاسیش بدهند». او افزود: «به نظر می‌رسد شکست‌دادن نتانیاهو به اندازه انتقام، یک هدف استراتژیک مهم برای آن‌ها باشد. توافق آتش‌بس به ایران راهی برای حفظ حیثیت از نیاز به اقدام فوری  داده و همزمان، موقعیت نتانیاهو در داخل اسرائیل را تضعیف می‌کند».

فرآیند فعلی یک بازی انتظار پرتنش بوده که منطقه غرق در آشفتگی را بار دیگر، در آستانه جدال پرخطر بازیگران اصلی قرار داده است.

راز زیمِت، پژوهشگر ارشد کنونی مؤسسه مطالعات امنیت ملی گفت: «من معتقدم علت اصلی این تأخیر، مشورت‌ها و تصمیم‌گیری پیچیده در بیروت و تهران است». او افزود: «این روند با هدف ارائه بهترین پاسخ ممکن به ترورهای شکر و هنیه انجام می‌شود و در عین حال، خطر جنگ تمام‌عیار با اسرائیل را به حداقل برساند؛ چیزی که علی‌رغم تمایل حزب‌الله و ایران به خطرپذیری، هیچ یک از طرفین علاقه‌ای به آن ندارند. هماهنگی مواضع ایران، حزب‌الله و سایر گروه‌های مقاومت نیز ممکن است باعث تأخیر در پاسخ شود». او همچنین معتقد است: «بحث‌های داخلی در سطح بالای ایران، به ویژه پس از انتخاب پزشکیان، ممکن است تصمیم‌گیری را سخت‌تر کرده باشد».

در مورد پتانسیل چنین حمله‌ای برای آغاز یک سری از رویدادها که می‌تواند منجر به جنگ گسترده‌تر در منطقه شود، زیمت استدلال کرد: «خطر تشدید درگیری نظامی تا حدودی می‌تواند کاهش یابد اگر حزب‌الله یا ایران با حمله به تعداد محدودی از اهداف نظامی، به ویژه در شمال اسرائیل، پاسخ دهند». او افزود: «با این حال، هرگونه تلافی‌جویی، به ویژه علیه اهداف در مرکز اسرائیل یا نزدیک محله‌های غیرنظامی، ممکن است منجر به درگیری ناخواسته شود».

یک مقام ارتش اسرائیل اخیراً به نیوزویک گفت که حمله به غیرنظامیان اسرائیلی یک «تشدید گسترده» تلقی خواهد شد؛ چیزی که به گفته این مقام، اسرائیل امیدوار به جلوگیری از آن بوده، اما برایش «آمادگی کامل» دارد. این مقام ارتش اسرائیل همچنین گفت که اسرائیل تهدیدهای ایران، حزب‌الله و متحدان آن‌ها را «بسیار جدی» تلقی کرده و احساس می‌کند که «مطمئناً» حزب‌الله به خاطر ترور شکر تلافی خواهد کرد.