چارچوب یک برجام احیا شده

به گزارش اکوایران، بنابر اظهاررات کارشناسان آگاه به جزئیات مذاکرات، توقف فعلی، مربوط به تحریمی است که دولت ترامپ در سال 2019 علیه شاخه‌ای از نیروهای مسلح ایران، یعنی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اعمال کرد و آن را در فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی وزارت خارجه قرار داد.

مانع نمادین

این نامگذاری تا حد زیادی نمادین است و تردید دولت بایدن برای حذف آن نیز تا حد زیادی سیاسی است. حتی اگر سپاه پاسداران از لیست ادعایی تروریستی خارج شود، بعید است که شرکت های آمریکایی علاقه مند به تجارت با آنها باشند. این تا حدی به این دلیل است که در حال حاضر تحریم های بسیار دیگری علیه سپاه پاسداران وجود دارد، از جمله محدودیت های گسترده ای از سوی وزارت خزانه داری.

اما نمادگرایی می تواند چیز قدرتمندی باشد. برای ایران، این برچسب‌گذاری توهین آمیز است. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یکی از ارگان های دولت ایران است و نام FTO برای گروه‌هایی است که بازیگران غیردولتی به شدت وخیم هستند.

سید کمال خرازی، وزیر امور خارجه سابق ایران و مشاور رهبر عالی ایران  زمانی که کارشناسان و سیاست گذاران خاورمیانه در قطر برای یک مجمع سیاسی در پایان ماه مارس، گرد هم آمدند، درباره توافق گفت: «بله، توافق قریب الوقوع است، اما به اراده سیاسی ایالات متحده بستگی دارد.»

خرازی در گفتگو با یک مجری سی‌ن‌ان در حالی رابرت مالی، فرستاده ویژه وزارت امور خارجه برای مذاکرات ایران، در ردیف اول به تماشای مصاحبه نشسته بود، گفت: «یک ارتش ملی را نمی‌توان در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد».

به نوشته پایگاه خبری-تحلیلی Vox، برای تیم بایدن، حذف این نام ممکن است در نظر مخاطبان داخلی آمریکایی که سیاست های نظامی گرایانه در قبال ایران را تشویق می کنند، ضعف به نظر برسد. و در حالی که این اختلاف تا حدودی نمادین، آخرین نقطه گیر است، این اولین بار نیست که یک موضوع مهم، روند مذاکرات را تقریباً از مسیر خارج می کند. 

یک سال مذاکره با سه تأخیر پرریسک

* تأخیر اول: آمریکا

زمانی که بایدن در ژانویه 2021 به قدرت رسید، اکثر کارشناسان بر این باور بودند که ایجاد بستر و انگیزه لازم برای از سرگیری مذاکرات مربوط به دولت جدید او بود، با توجه به اینکه ایالات متحده بود که ابتدا در دوران ترامپ از برجام خارج شد.

ژست اصلی دولت بایدن انتصاب مالی، یک دیپلمات محترم خاورمیانه‌شناس بود که مذاکره کننده اصلی در توافق 2015 و خود نشان از جدیت وی در بازگشت به برجام بود. اما به لحاظ عملی با عدم لغو تحریم‌های نمادین یا دیگر ژست‌های حسن نیت برای شروع سریع مذاکرات، به اندازه کافی فعال نبود.

* تأخیر دوم: ایران

برخی ناظران استدلال می کنند که از زمان برگزاری انتخابات ایران در ژوئن 2021 و در نهایت قدرت گرفتن یک دولت محافظه‌کار ایران، ممکن است از نظر سیاسی امکان بازگشت مستقیم به توافق برای ایالات متحده وجود نداشت. در این میان، تیم بایدن که در حال دیدار با اسرائیلی‌ها و اماراتی‌ها بود که در سال 2015 با برجام مخالفت کردند، سعی داشتند از خرابکاری‌های منطقه‌ای خودداری کنند.

اما برخی همچنین می گویند ایران زمان را صرف تقویت موقعیت مذاکراتی خود با برنامه هسته ای توسعه یافته‌تر پیش از بازگشت به میز مذاکره کرد. پس از پیروزی رئیسی در ژوئن، مذاکرات متوقف شد و ایران به مدت پنج ماه به وین بازنگشت.

* تأخیر سوم: روسیه

و زمانی که مذاکرات از سر گرفته شد، پیچ و خم‌ها طی و تردید‌های آمریکا و ایران برطرف شد و مذاکرات تا نزدیکی نتیجه نهایی پیش رفت، که موضوع جدیدی ظاهر شد: روسیه.

در حالی که ماه گذشته ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به اوکراین حمله کرد، مذاکرات هسته ای با ایران در وین با تردید مواجه شد. واعظ این اقدام را یک بازی تاکتیکی از سوی مسکو توصیف کرد تا ببیند آیا جایی برای گروگان گرفتن برجام وجود دارد یا خیر.

پارسی توضیح داد در ابتدا، روسیه ضمانت‌های جدیدی را برای تحریم‌هایی می‌خواست که اکنون به دلیل تهاجم باعمال شده بود، تا تجارت روسیه با ایران تحت تأثیر قرار نگیرد. غرب این ایده را رد کرد و روسیه به زودی از خواسته های خود عقب نشینی کرد. 

به گفته تریتا  پارسی، ایرانیان مشتاق بازگشت به توافق و دسترسی جهانی آن هستند، و سریعاً مردم و برخی مقامات ایران علیه پوتین و روسیه موضع گرفتند. روسیه حتی قبلاً تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به دلیل برنامه هسته‌ای‌اش را تایید کرده است.

پارسی گفت «مسئله روسیه آشکارا بسیار خطرناک بود، اما پس از رفتن وزیر امور خارجه ایران به روسیه، به سرعت حل شد».

واعظ می‌گوید: «اینکه نقش روسیه به یک مانع احتمالی تبدیل شد، نشان دهنده ظرافت این روند یپلماتیک است که در برابر تحولات خارجی آسیب پذیر است».

چارچوب یک توافق احیا شده

به نوشته پایگاه تحلیلی Vox، هر معامله‌ای که ایران و قدرت‌های جهانی در وین منعقد کنند، بسیار شبیه به توافقی است که دولت اوباما در سال 2015 منعقد کرد.

به این معنا که بازرسی‌ها، مکانیسم‌های اجرایی و اجرا احتمالاً منعکس‌کننده برجام اولیه خواهد بود، اما پارامترهای دقیق ممکن است با توجه به اینکه چگونه ظرفیت‌های ایران توسعه یافته و رژیم تحریم‌ها چه تغییری کرده است، متفاوت باشد.

قرارداد 2015 از طریق رژیم بازرسی های سازمان ملل تضمین می کرد که ایران می تواند اورانیوم را تا خلوص 3.67 درصد غنی سازی کند. به گفته آژانس اتمی سازمان ملل، سطح خلوص ایران از زمانی که ایالات متحده از توافق خارج شد به طور قابل توجهی افزایش یافته و به حدود 60 درصد رسیده است.

وقتی که ایران به توافق پایبند بود زمان گریز هسته‌ای حدود یک سال تخمین زده می‌شد، به این معنی که یک سال کامل طول می‌کشد تا این کشور به آستانه هسته‌ای برسد. اکنون کارشناسان می‌گویند در توافق احیاشده این زمان بین سه تا شش ماه خواهد بود.

تمدید توافق محدودیت هایی را در مورد میزان غنی سازی اورانیوم ایران و تعداد سانتریفیوژهای ایران ایجاد می کند. ایران همچنین بیشتر اورانیوم غنی شده خود را در ازای لغو تحریم ها به روسیه ارسال خواهد کرد.

پارسی می گوید: «بدیهی است که بسیار شبیه توافق قبلی خواهد بود. اینجا و آنجا تغییراتی رخ خواهد داد. اینها ممکن است شامل برخی تحریم‌های اعمال شده توسط ترامپ باشد که لغو نمی‌شوند، یا تغییرات فنی با توجه به اینکه برنامه ایران با داشتن سانتریفیوژهای هسته‌ای پیشرفته‌تر رشد کرده است».

توالی - یعنی جدول زمانی برای انجام بخشی از تعهدات هر طرف - ممکن است سریعتر از دفعه قبل حرکت کند و ایالات متحده و ایران به طور همزمان و هماهنگ برای بازگرداندن توافق اقداماتی کنند. در سال 2015، برجام را ایران با عقب راندن برنامه هسته‌ای خود آغاز کرد و تنها زمانی که بازرسان بین‌المللی پایبندی ایران را تأیید کردند، آمریکا تحریم‌ها را لغو کرد.

علی واعظ می‌گوید این بار احتمالاً «هر دو طرف به موازات یکدیگر حرکت خواهند کرد. این طاوانی برای خروج ترامپ در سال 2018 است».

منتقدان توافق می‌گویند این توافق به اندازه کافی برای محدود کردن گسترش برنامه هسته‌ای ایران یا سایر فعالیت‌های این کشور اقدامی انجام نمی‌دهد و باید برای توافق بهتری مذاکره می‌شد. اما بازگشت به برجام بسیار بهتر از ایده هایی مانند تهدید به حمله نظامی علیه ایران است.

سوزان مالونی از مؤسسه بروکینگز گفت: «منتقدان توافق، چه در آن زمان و چه در حال حاضر، سازوکار بهتری جز ادامه تحریم‌ها ارائه نکرده‌اند، و این به سادگی جواب نداده است».

نادر هاشمی، محقق خاورمیانه در دانشگاه دنور مدعی است یک توافق مجدد با نزدیک‌تر کردن ایران به جهان، می‌تواند قدرت محافظه‌کاران در ایران را کاهش دهد و چشم‌انداز یک جنبش دموکراسی‌خواه را در کشور احیا کند. او می‌گوید منتقدان و اصللاح‌طلبان در ایران برجام را به دلایلی جشن گرفتند که درک آن دشوار نیست. این برای تحول‌خواهان ایرانی و فعالان حقوق بشر معنا داشت.

مهمتر از همه، یک توافق می تواند احتمال وقوع جنگ را به حداقل برساند. اسرائیل ادعا کرده است که در صورت عدم دستیابی به توافق تاسیسات ایران را مورد حمله قرار خواهد داد. (اسرائیل دارای تسلیحات هسته‌ای است، هرچند رسما آن را رد می‌کند.) در این میان، دیگر قدرت‌های منطقه‌ای، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به دنبال ظرفیت هسته‌ای در پاسخ به برنامه فزاینده ایران هستند. همه این عوامل خطر یک مسابقه هسته ای در خاورمیانه و تنش‌های بیشتر را به دنبال دارد که می تواند از کنترل خارج شود.

هاشمی گفت: در سال 2015، زمانی که برجام امضا شد، آمریکا و ایران برای اولین بار در 40 سال گذشته، تماس قابل توجهی داشتند. همچنین این امید وجود دارد که [توافق احیا شده] منجر به بحث‌های دیگری درباره مسائل منطقه شود.

چالش برجامی بایدن در واشنگتن

اگر مناقشه تحریم‌ها علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و مسائل باقی‌مانده دیگر حل شوند، بایدن همچنان باید مانع دیگری را برطرف کند: ارائه پرونده به واشنگتن و همکاران سابقش در سنا در مورد اینکه چرا توافق باید تصویب شود.

رویه فنی احتمالاً شامل دریافت این توافق از طریق قانون بازنگری توافق هسته‌ای ایران (INARA) در سال 2015 است، فرآیندی که کنگره در پاسخ به توافق قبلی ایجاد شده است. اما INARA یک مکانیسم منفی است، به این معنی که این توافق به تصویب می رسد مگر اینکه مخالفان هر دو مجلس به اکثریت موثری که برای مخالفت با حق وتوی رئیس‌جمهور لازم است برسند. سنا، از طریق این مکانیسم پیچیده پارلمانی، به طور رسمی این توافق را در سال 2015 رد نکرد.

جرمی بن آمی از گروه جی استریت که حامی توافق است گفت: «این فرآیندی است که برای دولت مطلوب است. این یک مبارزه واقعی نیست، زیرا نتیجه روشن است.

با این حال، برای حامیان توافق و دولت بایدن نگران‌کننده است که یک دموکرات برجسته، رئیس کمیته روابط خارجی سنا، باب منندز، نسبت به اهمیت و سودمندی این توافق بدبین باشد.

دولت بایدن برای یک توافق جدید که دقیقاً مشابه برجام است، مجبور نیست از کنگره موافقت بگیرد. اما برای ایجاد حسن نیت و خرید سیاسی قانونگذاران، مشارکت بایدن در روند INARA محتمل به نظر می رسد.

بحث در مورد شایستگی‌های توافق هسته‌ای در سنا می‌تواند یک مورد گسترده‌تر را پیش بکشد که چرا دیپلماسی بسیار مهم است؛ یک پیروزی بالقوه برای بایدن در پیش از انتخابات میان‌دوره‌ای، به‌ویژه اگر این توافق قیمت‌های انرژی را پایین بیاورد.

مسئله‌ای فراتر از اختلاف‌ها در وین و چالش‌ها در واشنگتن

اما فراتر از چالش‌های سیاسی و فنی در واشنگتن، یا تفاوت‌های ظریف دیپلماتیک در وین، بزرگ‌ترین سوال جاری این است که آیا ایرانی‌ها به آمریکایی‌ها برای اجرای تعهدات توافق اعتماد خواهند کرد یا خیر. اینکه ترامپ از توافق خارج شد به جایگاه آمریکا لطمه زد.

روپال مهتا، دانشمند علوم سیاسی در دانشگاه نبراسکا لینکلن، گفت: «همه این توافق‌ها به اعتبار قول ما و اعتبار تعهد ما بستگی دارد.

با وجود همه انگیزه‌هایی که ایران برای پیوستن مجدد به توافق دارد، خطر نقض عهد رئیس‌جمهور دیگری از آمریکا وجود دارد.

هاشمی گفت: اگر در تهران نشسته بودم و سیاست های قطبی شده آمریکا را تماشا می‌کردم و می‌دیدم که ترامپ چقدر محبوبیت دارد، بسیار نگران بودم که توافقی را دوباره امضا کنم و بار دیگر کل این مسیر را پشت سر بگذارم.