بازی راهبردی در قفقاز؛ چالش‌های رقابت تهران-مسکو-واشنگتن

به گزارش اکوایران، با آغاز جنگ در اوکراین، بسیاری در غرب خواهان ترسیم وضعیتی در رواط بین الملل بودند که آن را تقابل دموکراسی-خودکامگی می خواندند. دانیل دبلیو درزنر، استاد روابط بین الملل در دانشگاه تافتس، با انتشار یادداشتی در فارن پالیسی با عنوان «چرا ارمنستان اینقدر به روسیه و ایران نزدیک است؟» نشان داده چگونه این کشور کوچک در قفقاز این ایده را به چالش می کشد که جهان در حال تقسیم شدن به اردوگاه های دموکراتیک و خودکامه است.

جنگ اوکراین و قربانی سیاست واقع‌گرایی

جنگ روسیه در اوکراین بسیاری از کشورها را وادار کرده تا منافع ملی‌شان را در خطر بیاندازند. سفر ماه پیش جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده به خاورمیانه اعتراض برخی منتقدان در واشنگتن را به دلیل رفتار ریاکارانه‌اش برانگیخت. بایدن علی‌رغم وعده انتخاباتی خود مبنی بر تبدیل عربستان سعودی به کشوری «منفور»، در تلاش برای سرازیری نفت بیش‌تر به بازارهای جهانی، به دیدار محمد بن سلمان، رهبر واقعی عربستان شتافت. از نظر بسیاری از سرخوردگان از سیاست خارجی واشنگتن، به نظر می‌رسید که این نشان‌گر آن است که ایالات متحده ارزش‌های اعلام شده خود را بر سر سیاست واقع‌گرایانه‌ای قربانی کرده است.

فراتر از دوگانه‌های ساده‌انگارانه

به سختی بتوان ایالات متحده را تنها دموکراسی دانست که چنین تجدیدنظر کرده است. ارمنستان هم نمونه دیگری است. ارمنستان کشور دموکراتیکی است که چاره‌ای جز اتحاد با حکومت‌های هم‌جوارش ندارد تا بتواند خودمختاری خود را در رویارویی با ترکیه –کشور همسایه و متحد ناتو- حفظ کند. اکنون جنگ در اوکراین تنها باعث پیچیده‌تر شدن موقعیت مبهم ارمنستان در قفقاز جنوبی شده است.

در نتیجه، این کشور که از نظر ارزش‌های دموکراتیک و اجتماعی، خود را با غرب همسان می‌داند، به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، به دو کشور تحت تحریم‌های غرب -یعنی روسیه و ایران- نزدیک شده است. ارمنستان برای کسانی که در این پندارند که جهان در حال تقسیم شدن به دو اردوگاه‌ متخاصم است، درسی صریح ارائه می‌کند: سیاست بین‌الملل به ندرت، یا هرگز، به این سادگی دوگانه است.

بزرگ‌ترین چالش ژئوپلیتیک ایروان

ارمنستان با جمعیتی کم‌تر از 3 میلیون نفر، کوچک‌ترین کشور قفقاز است. آذربایجان، رقیب دیرینه آن، هم از نظر وسعت جغرافیایی و هم از نظر جمعیت در حدود سه برابر بزرگ‌تر است. برای درک این‌که ارمنستان چقدر کوچک است، در نظر بگیرید که بزرگ‌ترین جاذبه توریستی این کشور در داخل مرزهایش قرار ندارد: کوه آرارات - که طبق عهد عتیق جایی است که کشتی نوح به خشکی رسید - درست در بالای مرز ترکیه قرار دارد.

اگرچه منظره آرارات از داخل ارمنستان –از طریق صومعه خور ویراپ- قابل مشاهده است، اما ارمنی‌ها هنوز اجازه ندارند از مرز ارمنستان و ترکیه عبور کرده و در دامنه این کوه پیاده‌روی کنند. این واقعیت بزرگ‌ترین چالش ژئوپلیتیک ایروان را برجسته می‌کند: از زمان استقلال ارمنستان در سال 1991، روابط سردی میان ایروان و آنکارا برقرار بوده است.

موازنه به سبک تزاری

حمایت ترکیه از آذربایجان -فراتر از تنش‌های طولانی مرتبط با نسل‌کشی ارامنه در سال 1915- وضعیت امنیتی ارمنستان را تا حد زیادی تشدید می‌کند. از زمان استقلال، میان دو جمهوری شوروی سابق بر سر قره‌باغ کوهستانی -سرزمینی در آذربایجان با ساکنین عمتا ارمنی- دو جنگ رخ داده است.  در جنگ اول، در اوایل دهه 1990، ارمنستان پیروز شد، اما جنگ 2020 برای ایروان بسیار بد پیش رفت -جنگی که در آن باکو از فن‌آوری خریداری شده از ترکیه استفاده کرد، منجر به از دست دادن قابل توجه کنترل اراضی ارمنیان در داخل این منطقه شد.

روسیه در نقش میانجی‌گر ضامن آتش‌بس‌هایی بود که به هر دو جنگ قره‌باغ پایان داد. طبق توافق‌نامه 2020، نیروهای حافظ صلح روسی تا سال 2025 از کریدور لاچین –جاده‌ای که ارمنستان را به قره‌باغ کوهستانی متصل می‌کند- محافظت خواهند کرد. جای تعجب نیست که روسیه، قدرتمندترین کشور منطقه، با ارتباط هم زمان با ارمنستان و آذربایجان، به جایگاه خود در دوران تزار باز گشته و نقش واسطه بین دو کشور را ایفا کرده است. اما در دوران پس از فروپاشی شوروی ارمنستان از طریق اتحاد با روسیه، روابط آذربایجان با ترکیه را موازنه می‌کند.

ارمنستان هم عضو سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) -ائتلافی امنیتی به رهبری روسیه- و هم اتحادیه اقتصادی اوراسیا -بازار واحدی متشکل از پنج کشور پس از فروپاشی شوروی- است، در حالی که آذربایجان عضو هیچ‌کدام نیست. روسیه هم‌چنین یک پایگاه نظامی بزرگ در ارمنستان دارد.

نگران از کنار گذاشتن ایروان

اما ارمنستان هنوز در ازای وفاداری خود به مسکو، چیز زیادی پس نگرفته است. روسیه در طول جنگ اول قره‌باغ از ارمنستان حمایت کرد، اما با افزایش تنش با غرب، مسکو بیشتر نگران اطمینان نسبت به وفاداری ارمنستان بود تا حل‌وفصل مناقشه این کشور با آذربایجان.

در سال 2013، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، ارمنستان را تحت فشار قرار داد تا به شراکت شرقی اتحادیه اروپا نپیوندد. روابط فی ما بین در سال 2018 پس از انتخاب نیکول پاشینیان به عنوان نخست‌وزیر ارمنستان در پی اعتراضات انقلابی رنگی علیه سلف خود، سرژ سرکیسیان رهبر دیرینه این کشور، تیره‌تر شد. روسیه از برآمدن رهبر معترضان که در پی سرنگونی سرکیسیان -که همیشه روسیه را در اولویت قرار می‌داد- به قدرت رسیده بود، هیجان زده نبود. در طول جنگ 2020 قره‌باغ کوهستانی، میانجی‌گری روسیه به جلوگیری از بدترین سناریوهای ممکن برای ارمنستان کمک کرد، اما نه بیش تر از آن. در حالی که CSTO برای سرکوب قیام‌ها در برخی از کشورهای عضو -اخیراً در قزاقستان- استفاده شده، اما در طول درگیری‌های 2020 خبری از آن نشد. هم مقامات سابق و هم مقامات فعلی ارمنستان نسبت به روابط سازنده‌ میان روسیه و ترکیه (و رؤسای جمهورشان) و بیرون گذاشتن ارمنستان نگران بوده و هستند.

روابط نزدیک با تهران

اما اگرچه پوتین ممکن است متحد قابل تکیه‌ای نباشد، اما ارمنی‌ها آگاهند که روسیه و ایران از طریق مخالفت با حمایت ترکیه از آذربایجان با آن‌ها متحد بوده‌اند، چرا که هیچ کدام از این دو کشور تمایلی به گسترش نفوذ ترکیه در حیاط خلوت خود ندارند.

در حالی که روسیه شریک امنیتی مهم‌تری است، روابط دیرینه ارمنستان با ایران نیز مفید بوده است. ارتباطات گردشگری و انرژی بین دو کشور قوی است. طبق گزارش‌ها، در طول جنگ 2020، ایران به روسیه اجازه داد تا از حریم هوایی خود برای ارسال تجهیزات نظامی به ارمنستان استفاده کند. در حالی که روابط ایران با آذربایجان بهبود یافته، تهران به مداخله ترکیه مشکوک است. تجارت انرژی با ایران به ارمنستان کمک می‌کند تا کم‌تر به روسیه وابسته باشد. جای تعجب نیست که در بهار گذشته گفت: «اکنون ما روابط بسیار نزدیکی با ایران داریم».

دوگانگی ارمنستان در قبال جنگ اوکراین

از آنجا که روسیه و ایران منافع قابل توجهی در قفقاز دارند، برای ارمنستان روابط با آن‌ها همیشه اهمیت بالایی دارد. در مقابل، ایالات متحده و اروپا تنها به قفقاز جنوبی توجه دارند. مقامات ارمنی از ایده مشارکت بیش‌تر اروپا و ایالات متحده در منطقه استقبال می‌کنند، اما باور ندارند این امر به سادگی اتفاق بیفتد.

در غیاب دخالت فعال‌تر غرب در قفقاز جنوبی، ارمنی‌ها در مورد تهاجم روسیه به اوکراین و تحریم‌های بعدی غرب علیه مسکو احساس دوگانگی عمیقی دارند. از یک طرف، آن‌ها متوجه شدت گرفتن قابل توجه لفاظی‌های امپریالیستی روسیه شده‌اند و این باعث می‌شود آنها -ساکنان یک جمهوری دیگر شوروی سابق- عمیقاً احساس ناامنی کنند. از سوی دیگر، ارمنی‌ها نگران هستند که تحریم‌های علیه روسیه موثر واقع شده و مانع از توانایی روسیه برای عمل به عنوان ضامن ثبات ارمنستان در برابر ترکیه و آذربایجان شود. این واقعیت که ترکیه از مهارت دیپلماتیک خود به عنوان واسطه استفاده کرده و روابط خود را در آسیای مرکزی در طول جنگ تقویت کرده -مانند مذاکره در مورد توافق غلات بین اوکراین و روسیه- تنها باعث ایجاد نگرانی در ارمنستان می شود. هم‌چنین جنگ باعث شده کشورهای اروپایی برای تامین نیازهای انرژی بیش از پیش چشم به آذربایجان داشته باشند.

پاسخ راهبردی ایروان

اما همه چیز بد پیش نمی‌رود. بر خلاف انتظارات، اقتصاد ارمنستان از جنگ اوکراین آسیبی ندیده است. در آستانه حمله، نگرانی قابل درکی در مورد از دست دادن احتمالی شغل ارمنی‌های شاغل در روسیه وجود داشت. با این حال، به گفته مقامات آمریکایی، این کسری با هجوم گسترده متخصصان فناوری اطلاعات که در شش ماه گذشته از روسیه خارج شده‌اند، خنثی شده است. از زمان شروع جنگ بین 20000 تا 60000 روس به ارمنستان نقل مکان کرده‌اند -یک سرمایه انسانی قابل توجه و یک موهبت برای بخش نوپای فناوری اطلاعات ارمنستان.

پاسخ راهبردی ارمنی‌ها این بوده که تا حد امکان بسیاری از قدرت‌های بزرگ را راضی نگه دارند. به نظر می‌رسد روسیه از حمایتی که از ایروان دریافت کرده خوشحال است. ارمنستان در مخالفت با تعلیق روسیه از شورای اروپا در آغاز جنگ تنها بود و پاشینیان کمتر از دو ماه پس از شروع تهاجم با پوتین در مسکو دیدار کرد. هم‌زمان، مقامات آمریکایی در منطقه از ارمنستان به دلیل رعایت کامل تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه تمجید کرده‌اند. در واقع، تجربه چندین دهه زندگی آن‌ها با تحریم‌های چندجانبه علیه ایران در حالی که همچنان روابط گرم خود را با تهران حفظ کرده‌اند، مقامات ارمنستان را برای لحظه کنونی آماده کرده است.

چشم‌انداز آینده

ارمنستان برای این استراتژی چه چیزی دریافت می‌کند؟ به امید استقلال و زمان. ارمنستان دارای خودمختاری بسیار بیشتری از مثلاً بلاروس است. در سال 2017، سرانجام توانست بدون در هم ریختن روابط با مسکو به مشارکت شرقی اتحادیه اروپا بپیوندد. هم‌زمان با آرام کردن مسکو، اقتصاد ارمنستان می‌تواند از همه‌گیری کووید-19 بهبود یابد، ارتش آن می‌تواند از جنگ 2020 بهبود یابد، و جامعه آن می‌تواند تلاش کند تا ساختارهای دوران شوروی را برای همیشه از بین ببرد - با پذیرش کامل یک لیبرال دموکراسی.

شانس قابل قبولی وجود دارد که ارمنستان بتواند این بازی را انجام دهد. صندوق بین‌المللی پول از سیاست‌گذاران ارمنستان به‌خاطر اصلاحات ساختاری‌شان در سال‌های اخیر تمجید کرده است، و دیده‌بان حقوق بشر «برنامه اصلاحات بلندپروازانه» دولت کنونی را برای مبارزه با فساد و ترویج حاکمیت قانون تأیید می‌کند. جامعه مدنی ارمنستان در حال پیشرفت است: هر دو دانشگاه بزرگ این کشور در حال مدرنیزه کردن خود و گسترش همکاری با موسسات آموزش عالی غربی هستند. پراکندگی بزرگ ارامنه در استرالیا، فرانسه، روسیه و ایالات متحده به این معنی است که کشورهای قدرتمند زیادی در حفظ روابط خوب با ایروان نقش دارند. تا زمانی که نیروهای حافظ صلح روسی کار خود را انجام دهند و مناقشه قره باغ کوهستانی دوباره شعله ور نشود - که ممکن است - در این صورت ارمنستان در سال 2025 در موقعیت بهتری نسبت به اکنون خواهد بود.

ممکن است آمریکایی‌ها متحیر باشند که چرا دموکراتیک ترین کشور در قفقاز جنوبی در حال حاضر از محکوم کردن روسیه امتناع می ورزد. این تعداد کشورهای کوچک است: آنها دوستان را به هر کجا و هر زمان که بتوانند پیدا کنند، خواهند برد.