رشد 44 درصدی مانده پول در بازار باز

به گزارش اکوایران، سال‌هاست که ایران با مسئله کسری بودجه دست و پنجه نرم می‌کند. زمانیکه هزینه‌های دولت بیش از درآمدهای محقق شده باشد، کسری بودجه ایجاد می‌شود. با توجه به اینکه سنگین‌ترین بخش هزینه‌های دولت را دستمزد و حقوق کارکنان دولت یا همان هزینه جاری دولت تشکیل داده‌اند، عملا امکان پرداخت نکردن آنان در کوتاه مدت وجود ندارد.

همچنین به اعتقاد برخی در اقتصادی که متکی به فروش نفت است، هرنوع تغییر در قیمت نفت یا میزان فروش آن می‌تواند در میزان کسری بودجه موثر باشد. به همین ترتیب با یک عدم اطمینان در سمت منابع بودجه و هزینه‌های قطعی در سمت مصارف آن مواجه هستیم. 

پوشش کسری بودجه، استقراض از بانک مرکزی یا عملیات بازار باز؟

در حالت کلی زمانیکه دولت با کسری بودجه مواجه باشد، ناچار به استقراض می‌شود. این استقراض می‌تواند به صورت مستقیم از بانک مرکزی صورت بگیرد و می‌تواند در قالب اوراق مشارکت جمع‌آوری شود.

 زمانیکه دولت‌ها به استقراض مستقیم از بانک مرکزی می‌پردازند، قرض دولت از بانک مرکزی به‌شکل مستقیم در پایه پولی می‌نشیند، نقدینگی افزایش می‌یابد و با توجه به اینکه در بلندمدت تورم همراه نقدینگی حرکت می‌کند، استقراض دولت از بانک مرکزی منجر به تورم می‌شود.

 در مقابل در شرایطی که اوراق مشارکت منتشر می‌شود، دولت منابع مورد نیاز خود را از بانک‌ها یا فعالان بازار سرمایه تامین می‌کند. 

دشواری‌های درمان تورم ایران

با توجه به اینکه مسئله تورم در ایران ساختاری است، به راه حل‌های نهادی نیز برای بهبود نیاز دارد. به عبارت دیگر سالیان سال است که ایرانیان بیش از توان اقتصاد خود درحال مصرف کردن هستند.

 همچنین این مسئله که علاوه بر تورم در بخش اسمی اقتصاد، بخش حقیقی و تولید نیز با رکود همراه است، یافتن راه حل درمان تورم را دشوارتر کرده است. 

عملیات بازار باز، یک تیر و دو نشان

از چند سال پیش ابزاری به نام بازار باز طراحی شد که مورد استفاده بسیاری از کشورها نیز بود. در عملیات بازار باز بانک‌ها می‌توانند با اوراقی که از دولت خریداری می‌کنند، به بانک مرکزی مراجعه کرده و در ازای گرو گذاشتن اوراق بهادار خود نزد بانک‌ها، اعتبار دریافت کنند. 

بدین ترتیب اولا یک منبع مالی برای تامین کسری بودجه فراهم می‌شد که به شکل غیرمستقیم از بانک مرکزی استقراض می‌کرد؛ دوما ابزاری برای بانک مرکزی ایجاد می‌شد تا با اجرای عملیات بازار باز بر تغییرات نرخ بهره بین بانکی و سایر نرخ‌های بهره در اقتصاد اثر بگذارد. بر این اساس زمانیکه بانک مرکزی بتواند نرخ بهره بین بانکی را در یک کانال خاص حفظ کند، احتمالا قادر به کنترل تورم از سمت التهاب تقاضا در بازار بین بانکی خواهد بود. 

به همین ترتیب عملیات بازار باز در کشور ما نیز توسط کارشناسان و نخبگان پولی طراحی شد تا به عنوان ابزاری کارآمد، بتواند در کوتاه مدت به کنترل نوسانات اقتصادی کمک کند. 

تورم‌زایی ساختاری کسری بودجه و مرهم موقتی عملیات بازار باز

اما این تمام ماجرا نبود. باید ذکر شود عملیات بازار باز تنها یک ابزار نوین در اختیار بانک مرکزی قرار می‌دهد تا در کوتاه مدت از طریق کنترل نرخ بهره، شوک‌های اقتصادی را مدیریت کند. اما هنوز این مسئله که  بودجه دولت دچار کسری بوده و همچنان میزان مصارف در اقتصاد بیش از منابع موجود است، حل نشده باقی ماند. 

هنوز یک تشابه مهم بین استقراض مستقیم دولت از بانک مرکزی و انتشار اوراق وجود داشت و آن، چیزی جز کسری بودجه دولت نبود. علی‌رغم اینکه بانک مرکزی از کانال عملیات بازار باز قادر به کنترل نرخ بهره و در نتیجه تورم بود، اما با توجه به اینکه تورم تحت تاثیر عوامل متعددی است، هنوز تورم‌زایی از سوی کسری بودجه ساختاری پابرجا بود.

چند هزار میلیارد تومان در اثر اجرای عملیات بازار باز به پایه پولی افزوده شده است؟

با توجه به اینکه همواره بخشی از منابع تزریق شده در بازار باز در اقتصاد در جریان است، عملیات بازار باز نیز می‌تواند منجر به افزایش دارایی‌های بانک مرکزی و در نتیجه پایه پولی شود. با توجه به اینکه پایه پولی نیز هسته تورم‌ساز است، اگر این افزایش منجر به رشد نقدینگی شود، تورم از سمت رشد نقدینگی نیز افزایش می‌یابد. 

مشاهده می‌شود در 15 آبان 1402 مجموعا بیش از 80 همت مانده خالص منابع نزد بانک‌ها در اثر اجرای عملیات بازار باز بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در مقایسه با 16 آبان 1401 که خالص منابع پولی نزد بانک‌ها در اثر اجرای عملیات بازار باز حدود 55.6 همت به ثبت رسیده، پایه پولی از حیث "خالص مانده اجرای عملیات بازار باز نزد بانک‌ها" بیش از 44 درصد رشد داشته است. 

آمار مربوط به رشد کل پایه پولی در آبان امسال هنوز منتشر نشده است اما بر اساس روند آن در ماه‌های اخیر، احتمال می‌رود که رشد پایه پولی در آبان امسال نسبت به آبان 1401 کمتر از 44 درصد رقم بخورد. بنابراین با توجه به بیشتر بودن سرعت رشد پایه پولی از ناحیه "خالص مانده منابع نزد بانک‌ها در اثر اجرای عملیات بازار باز" نسبت به رشد کل پایه پولی، سهم این بخش از پایه پولی نسبت به گذشته افزایش یافته است. ادامه این روند می تواند همچنان خطر رشد پایه پولی و انتقال آن به تورم را بالانگه دارد.

تورم ساختاری با سیاست پولی پاک نمی‌شود

بر این اساس کارشناسان باور دارند در واقع اجرای عملیات بازار باز به تنهایی، در نقش یک مسکن برای کاهش التهابات اقتصادی از طریق کنترل نرخ بهره بین بانکی ایجاد می‌کند. این درحالیست که به عقیده صاحبنظران، تورم در اقتصاد ایران نشان از بیماری جدی‌تری دارد که درمان آن در راه حل‌های کنترل بودجه و حساب‌های دولت و شرکت‌های دولتی و نظارت بر عملکرد بانک‌ها جست‌و‌جو می‌شود. به عبارت دیگر کسری نقدینگی در بانک‌ها همچنان عامل مهم رشد پایه پولی است که ریشه آن به اعتقاد برخی در افزایش بدهی های دولت به نظام بانکی است.

روند کنونی نویدبخش حرکت نقدینگی در مقابل پابرجا بودن بیماری اقتصاد ایران

شایان ذکر است در شرایط حال حاضر از سرعت رشد نقدینگی کاسته شده و پیشبینی می‌شود این روند ادامه داشته باشد. با توجه به اینکه هر عامل پولی برای تبدیل شدن به تورم باید از کانال نقدینگی عبور کنند، بنابراین برخی عنوان می‌کنند تا زمانیکه نقدینگی کنترل شود نگرانی‌ای در رابطه با رشد تورم وجود ندارد.

این اتفاق درحالی رخ داده که علی‌رغم کاهش سرعت رشد نقدینگی، هنوز میزان رشد آن در نرخ‌های قابل توجهی قرار دارد. برای مثال رشد نقدینگی 26 درصد هرچند نشان از کاهش شدت رشد آن دارد، اما نشان می‌دهد هنوز عامل تورم‌ساز و ویروس کهنه‌ی درون اقتصاد ایران از بین نرفته است. 

البته این یک واقعیت است که تورم ایجاد شده طی چندین دهه، با انجام اصلاحات طی یکی دو سال از بین نمی‌رود، بلکه نیازمند طراحی برنامه جامع و راهبرد سیاستی بلندمدت برای دستگاه‌های پولی و سیاست‌گذاران مالی یک کشور است.