چرخش شگفت‌انگیز در خاورمیانه

به گزارش اکوایران، در سال 2022، رهبران خاورمیانه برای عکس‌گرفتن با همتایانی لبخند زدند که زمانی دشمنانی سرسخت بودند و به دیدارهای دولتی‌ای رفتند که تنها چند سال پیش غیرقابل تصور بود.

بنا به تحلیل از میدل‌ایست‌آی، این اتفاقات فرخنده از آنکارا و قاهره تا دبی و دوحه به نمایش گذاشته شد و از بشار اسد، رئیس جمهور سوریه، تا حاکمان موروثی خلیج فارس که با دلارهای نفتی بادآورده در نتیجه حمله روسیه به اوکراین سرخوش هستند را دربرگرفت.

خسته از یک دهه درگیری؛ چرخشی شگفت‌انگیز 

عبدالله بابود، محقق مرکز خاورمیانه بنیاد کارنگی به میدل‌ایست‌آی گفت: «امسال بالاخره کشورها خستگی ناشی از مناقشاتی که یک دهه منطقه را درگیر کرده‌اند را حس کردند». او افزود: «این یک چرخش شگفت‌انگیز  است و البته، اتفاقی مثبت برای منطقه‌ای که تشنه گفت‌وگو  است».

ترجیح اقتصاد بر ایدئولوژی توسط اردوغان

قطار دیپلماسی در ماه فوریه به راه افتاد، زمانی که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، پس از 9 سال اولین سفر رسمی خود به امارات را انجام داد. پس از آن اردوغان در ماه آوریل از عربستان‌سعودی بازدید کرد و سپس در آنکارا از دشمن سابق خود در خلیج‌فارس، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، میزبانی کرد.

ترکیه از بهار عربی در سال 2011 با کشورهای حاشیه خلیج فارس اختلاف داشت، زمانی که اردوغان پشت سر اخوان‌المسلمین و جنبش‌های دموکراتیک منطقه قرار گرفت، جنبش‌هایی که پادشاهی‌های خلیج‌فارس آن‌ها را تهدیدی برای حکومت خود می‌دانستند. دشمنی با عربستان زمانی به اوج خود رسید که جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول به قتل رسید - قتلی که گفته می‌شود به دستور شخصی ولیعهد انجام شده بود.

اما تحلیلگران می‌گویند که امسال اردوغان اقتصاد را بر ایدئولوژی ارجح دانسته است، آن‌هم در بحبوحه بحران اقتصادی که تورم را در ترکیه به بالای 80 درصد رسانده است و اردوغان به دنبال انتخاب مجدد در ماه ژوئن است. هم ریاض و هم ابوظبی قول میلیاردها دلار برای تقویت ذخایر ارز خارجی ترکیه را دادند و در این کشور سرمایه‌گذاری‌هایی نیز کردند.

کن کاتزمن، مشاور ارشد امنیتی گفت: «اقتصاد یک مشکل بزرگ برای اردوغان است. او در تلاش است تا در حالی که به دنبال یک راه نجات مالی است، با کشورهای خلیج روابط بهتری ایجاد کند».

در طرف دیگر مناقشه مصر است، یکی دیگر از کشورهایی که در تنگنای اقتصادی قرار دارند و روابط خود را با دشمنان قدیمی از سر گرفته اند.  ترکیه و قطر از دولت منتخب دموکراتیک محمد مرسی حمایت کردند، کسی که برکناری‌اش توسط ارتش مصر، عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور فعلی را را به قدرت رساند. روابط بین کشورها به سرعت پس از آن خراب شد. اردوغان علناً مشروعیت سیسی را زیر سوال برد و مصر، قطر را متهم کرد که به واسطه شبکه خبری الجزیره با بودجه دولت قطر و حمله به دولت سیسی در امور داخلی مصر دخالت می‌کند.

در سال 2017، گروهی از کشورها از جمله مصر به رهبری عربستان، قطر را بایکوت کردند، به دلیل حمایت این کشور از اخوان‌المسلمین و جنبش‌های اسلام‌گرا که ریاض و متحدانش آن‌ها را «تروریستی» می‌نامند. به سرعت به سال 2022 می رسیم و زمانی که اردوغان در جام جهانی دست در دست سیسی لبخند می‌زند، در حالی که رهبر مصر در کنار تمیم‌ بن‌حمد آل‌ثانی، امیر قطر، با هم عکس می‌گیرند.

کنار گذاشتن دشمنی‌های قدیمی در خلیج فارس

قطر به عربستان سعودی و امارات ملحق شده است تا میلیاردها دلار برای حمایت از اقتصاد در حال فروپاشی مصر از طریق سرمایه‌گذاری و سپرده‌های بانک مرکزی کمک کنند. کشورهای حاشیه خلیج فارس کینه‌های قدیمی را کنار گذاشته‌اند و درحالی که جنگ در اوکراین قیمت‌های انرژی را افزایش می‌دهد و خزانه‌های آنها را با پول نفت پر می‌کند، نفوذشان را بر کشورهای ضعیف‌تر از نظر اقتصادی مانند مصر و ترکیه افزایش می‌دهند.

بابود می‌گوید: «بزرگ‌ترین اتفاق سال یعنی حمله روسیه به اوکراین، به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از راه‌های مختلفی کمک کرده است. اما هم‌زمان ترس از این وجود دارد که اقتصاد مصر از هم بپاشد، با تبعاتی بی‌ثبات کننده برای کل خاورمیانه. پس حمایت کشورهای خلیج از مصر لزوماً به معنای حمایت آن‌ها از سیسی نیست.»

جام جهانی به میزبانی قطر برای رهبران خاورمیانه پلتفرمی فراهم کرده است تا تغییر مواضع خود در منطقه را به همه جهان نشان دهند. در طول این مسابقات، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان با شال به رنگ پرچم قطر دیده شد و امیر قطر نیز متقابلاً پرچم عربستان را بر دوش خود انداخت. یک دیپلمات خلیج فارس به میدل‌ایست‌آی  گفت: «پوشیدن پرچم نمادین بود. این پیامی را برای مخاطبان منطقه و غرب ارسال کرد. اما همزمان چیزی بیش از یک ژست است». این دیپلمات افزود: «تعهدات برای عادی‌سازی روابط واقعی است. پیوندهای خانوادگی و قبیله‌ای کشورهای خلیج فارس را به هم متصل می‌کند و این تنش‌زدایی به نفع منافع ملی کشورهاست.»

سینزیا بیانکو، یکی از اعضای شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا گفت که نزدیکی عربستان و قطر "کاملاً واقعی" است و افزود: «موتور محرکه آن درک متقابل این کشورها از این موضوع است که هماهنگی ژئوپلیتیکی به سود منافع اصلی هر دو طرف است».

خیلی دور، خیلی نزدیک

تحلیلگران پیشبینی می‌کنند که قدرت های منطقه‌ای به بهبود روابط خود در سال 2023 ادامه دهند، اما هشدار می‌دهند که اختلافات نیز ادامه خواهند داشت. کاتزمن می‌گوید: «این‌ها همه حاکمان موروثی خلیج فارس هستند، اما دیدگاه مشابهی در مورد منطقه ندارند. بن سلمان و بن زائد، حاکمان عربستان و امارات، نسبت به اخوان‌المسلمین بدبین هستند اما قطر همچنان به وارد کردن اسلام‌گرایان به بازی اعتقاد دارد».

روابط بین قطر و بحرین همچنان ضعیف است. در همین حال، علیرغم سفر محمد بن زاید، رئیس جمهور امارات به قطر در ماه دسامبر، نزدیکی دوحه با امارات در مقایسه با آشتی با عربستان پر دست‌اندازتر بوده است.

بیانکو، از شورای روابط خارجی اروپا، گفت: «قطر در سال 2022، در وهله اول بر میزبانی جام جهانی متمرکز بود، اما آنها به آرامی در صحنه ژئوپلیتیکی فعال‌تر خواهند شد.»

بیانکو معتقد است، همزمان که قطر مجدداً حضور خود را تثبیت می کند، در مناطقی مانند شاخ آفریقا که منافع دو کشور با هم منطبق‌اند، موقعیت برای همکاری با عربستان سعودی وجود خواهد داشت. اما معتقد است که نقطه اختلاف بالقوه بین قطر و امارات در ترکیه خواهد بود، جایی که هر دو به دنبال افزایش نفوذ وسرمایه‌گذاری در آن هستند، و همچنین افغانستان. در ماه سپتامبر، امارات متحده عربی قراردادی را برای اداره فرودگاه کابل منعقد کرد، قراردادی که قطر و ترکیه هر دو به آن چشم دوخته بودند. 

محل نزاع

سوریه همچنان محل اختلاف قدرت‌های منطقه‌ای است. در ماه مارس، امارات متحده عربی از رهبر سوریه در اولین دیدارش از یک کشور عربی از زمان شروع جنگ سوریه استقبال کرد. با این حال، قطر و عربستان برای بازگرداندن دمشق به جمع اعراب تردید دارند.

سوریه تنها یکی از شکاف‌هایی است که منطقه باید با آن مقابله کند. کاتزمن معتقد است عادی‌سازی روابط با اسرائیل می‌تواند با تشدید مجدد درگیری در نوار غزه در سال 2023 تحت فشار قرار بگیرد. حمایت قطر از حماس یکی از دلایل مهم اختلاف کشورهای خلیج‌فارس با قطر است.

اسرائیل از گرم شدن روابط در منطقه مستثنا نمانده است. ترکیه با اسرائیل از پیش نیز نزدیک‌تر شده است و روابط اقتصادی آن‌ها با کشورهای پیمان ابراهیم محکم‌تر شده است. اسرائیل همچنین با امارات متحده یک قرارداد تجارت‌آزاد تاریخی امضا کرده‌اند و صادرات تسلیحات بین این دو نیز افزایش یافته است. گزارش‌هایی از سفر مقامات نظامی اسرائیل به قطر نیز گزارش شده است و در مدت جام جهانی هواپیماهای اسرائیلی به قطر رفت و آمد داشتند.

یکی دیگر از نقاط اختلاف کشورهای حاشیه خلیج فارس، چگونگی مدیریت روابط با دشمن اصلی اسرائیل، یعنی ایران است. قطر که بزرگترین میدان گاز طبیعی جهان را مشترکاً با ایران دارد، طرفدار تعامل نزدیکتر با ایران است و اوایل سال جاری میزبان مذاکرات برای احیای برجام بود. در عین حال امارات و عربستان که با این توافق مخالف بودند، اخیراً چندین بار به سمت جمهوری اسلامی دست دراز کرده‌اند.

کاتزمن گفت: «تمایل عربستان و امارات به آشتی با ایران به این دلیل است که آنها نمی‌دانند در صورت تشدید تنش‌ها، آمریکا چه واکنشی نشان خواهد داد». اما تمایل کشورهای خلیج فارس به مذاکره با ایران با آغاز اعتراضات در ایران، کاهش یافته است. مقامات عراقی روز دوشنبه هفته گذشته گفتند که مذاکرات بین عربستان سعودی و ایران در بغداد که شامل مذاکره بر سر جنگ یمن بود، به دلیل تظاهرات متوقف شده است.

بابود گفت: با نگاهی به سال 2023 در صورت ادامه اعتراضات در ایران، گفت وگو با عربستان سعودی کند خواهد شد امّا انتظار می‌رود روند کلی گرم شدن روابط میان قدرت‌های خلیج فارس و ترکیه ادامه یابد. بابود می‌گوید: «هنوز نقاط اصطکاک وجود دارند، اما روند بهبود روابط رو به جلو است و این روند در سال 2023 ادامه خواهد داشت.»